Levende doden #9: De eikelmuis
SoortenNL
16-NOV-2024 - Elke twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort voor wie ‘het lot van de dodo’ dreigt. Nu: de eikelmuis, een zoogdiertje dat leeft in de struiken en een gevarieerd dieet heeft, en de dupe dreigt te worden van bestuurlijke corruptie.
De eikelmuis is eigenlijk geen muis. Zo gek is dat helemaal niet, want het vliegend hert is ook geen hert en een vuurvliegje geen vlieg. De laatste twee zijn beide kevers. De kever daarentegen is dan weer een vis. Taxonomie is een vreemde wereld waarin kleine beestjes op pootjes lange tijd gewoon allemaal ‘muis’ genoemd werden. Spitsmuizen zijn meer verwant aan egels dan aan ‘echte muizen’ en slaapmuizen zijn kleine zoogdieren die een winterslaap houden. In Nederland kennen we in de slaapmuisfamilie alleen de hazelmuis en de eikelmuis. Ooit hadden we ook relmuizen maar die zijn al verdwenen. De eikelmuis gaat de relmuis achterna en waarschijnlijk zal de hazelmuis daarna volgen. Ze doen het goed in kleinschalig cultuurlandschap – en dat staat in Nederland onder druk.
Slaapmuizen zijn struikbeesten. Ze bouwen nestjes, ongeveer zoals mezen dat doen, en verplaatsen zich van tak tot tak zonder vaak de grond te raken, zoals eekhoorns ook kunnen. Nu zijn natuurlijke bossen in Nederland al zeldzaam geworden, en natuurlijke bossen met een goede struiklaag zijn dat helemaal. De eikelmuis is een prachtig dier met een Zorro-maskertje en een staart met een kwastje die hij gebruikt als evenwichtsorgaan en extra grijparm. Hij wordt ook wel fruitdiefje of tuinslaapmuis genoemd en is een echte alleseter van noten, bessen, insecten en slakken. Al die variatie heeft hij nodig om zijn buikje rond te eten voordat in oktober zijn winterslaap begint. Dat is belangrijk, want juist het gebrek aan variatie is in het dieet van veel dieren een probleem. Of het nu klauwieren, kiekendieven of slaapmuizen zijn, ze gaan dood aan eenzijdig voedsel. Het is een lijn die je dwars door de biodiversiteit heen ziet: de eerste klap was de mens die door jacht en de uitvinding van landbouw duizend(en) jaren geleden een grote hap nam uit grote (zoog)dieren. De tweede klap kwam van de industrialisatie van die landbouw, die de ontstane cultuurlandschappen omtoverde tot een agrarisch industriegebied.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de laatste eikelmuizen standhouden in het Savelsbos, dat wel het mooiste bos van Nederland genoemd wordt. Het is een gevarieerd bos met loofbomen zoals zomerlinde en fladderiep, een mooie bosflora en een schitterende zweefvliegenfauna. Toch gaat de eikelmuis het er niet redden. De populatie wordt zeer nauwkeurig in de gaten gehouden, en de dieren die in de monitoring gevangen worden, krijgen een zendertje zodat we ook gedrag van individuen in beeld krijgen. En dat beeld is inktzwart – het is een aflopende zaak. De populatie is te klein en de reproductie is te laag. Elk jaar wordt het minder.
Als er redding komt, is die te danken aan een kunstmatige ingreep. In 2018 is er met in het wild gevangen eikelmuizen gekweekt in GaiaZOO, die daarna zijn uitgezet op de Bemelerberg. De terugvangsten van die dieren laten zien dat de geïntroduceerde populatie nog niet op eigen benen kan staan, maar de aantallen zijn beter dan die op de oorspronkelijke locatie in het Savelsbos. Vrijwilligers en medewerkers van de Zoogdiervereniging gaan tot het uiterste om de soort te behouden. Er zijn tientallen nestkasten geplaatst om te compenseren voor het gebrek aan natuurlijke nestgelegenheid en er worden heggen en hagen hersteld in een poging de Bemelerberg landschappelijk te verbinden met het Savelsbos. Zoiets is moeilijk, maar niet onmogelijk. De boeren willen best meewerken, maar het moet mogelijk gemaakt worden in samenwerking met lokale overheden.
In 2017 begonnen vrijwilligers met initiatieven om de situatie voor eikelmuizen te verbeteren en in 2019 startte de uitvoering van het soortbeschermingsplan, onder aanvoering van het Instituut Kleine Landschapselementen (IKL). Dat instituut is inmiddels failliet, nadat NRC onthulde dat IKL-directeur en prominent CDA’er Herman Vrehen subsidiegeld doorsluisde naar zijn eigen bedrijven. Hierdoor komt het beschermingsplan op losse schroeven te staan en dreigt de eikelmuis de dupe te worden. Niet alleen in verre buitenlanden vormt corruptie een bedreiging voor de biodiversiteit.
Levende doden
Geen land ter wereld weet zoveel van zijn natuur als Nederland. Tegelijk 
gaat geen land ter wereld er zo slecht mee om. Omdat de overheid het systematisch laat afweten, is natuurbescherming afhankelijk geworden van de inzet van talloze vrijwilligers. Er zijn soorten die onmiddellijk uit Nederland zouden verdwijnen als zij hun inspanningen staken.
Om de twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort voor wie ‘het lot van de dodo’ dreigt. Dit portret is ook verschenen in De Groene Amsterdammer.
Tekst: Sander Turnhout, SoortenNL
Foto's: Mark Zekhuis, Saxifraga (leadfoto, eikelmuis); Ludwig Volbeda