Inzet voor de eikelmuis loont
GaiaZOO, OmniVerde, Provincie Limburg, Staatsbosbeheer, ZoogdierverenigingDe enige andere populatie eikelmuizen bevindt zich niet ver van het Savelsbos vandaan, op de Bemelerberg. Dit terrein wordt beheerd door Het Limburgs Landschap. Deze populatie is ontstaan door een fokprogramma in GaiaZOO met opgevangen eikelmuizen die waren meegereisd met vakantiegangers. De uitgezette eikelmuizen doen het goed op de Bemelerberg: elk jaar is er een lichte toename. In schril contrast worden er in het Savelsbos steeds minder eikelmuizen waargenomen.
Kwetsbaar Limburgs icoon
De eikelmuis komt in Nederland alleen nog maar in het bijzondere landschap van Zuid-Limburg voor, dit is de noordgrens van het verspreidingsgebied. Beide populaties zijn erg klein. Dat maakt deze soort extra kwetsbaar. Kenmerkend voor de eikelmuis (Eliomys quercinus) zijn de grote pluimstaart en de tekening op de snuit die op een masker lijkt. Hij wordt ook wel fruitdiefje of tuinslaapmuis genoemd. In de winter houdt de eikelmuis een winterslaap, ongeveer van oktober tot april. Vroeger was de eikelmuis een veel geziene verschijning in Zuid-Limburg. Menig oudere streekbewoner kan zich de eikelmuizen herinneren tussen het struikgewas of overwinterend in een veldschuurtje. Hoewel een exacte oorzaak voor de teruggang niet valt aan te geven, is wel duidelijk dat het landschap van nu een minder geschikte leefplek is voor de eikelmuis dan dat van vroeger. De soort is gebaat bij kleinschalig cultuurlandschap met bosranden, heggen, boomgaarden en graften, dat zo typisch is voor Zuid-Limburg. Sinds 2006 staat de eikelmuis op de Rode Lijst van bedreigde dieren als ‘Ernstig bedreigd’. In 2022 is er tijdens het Jaar van de eikelmuis landelijk veel publiciteit gegenereerd voor deze slaapmuis met zijn sierlijke pluimstaart. Naar schatting leven er in het Savelsbos nog een handjevol tot hooguit enkele tientallen eikelmuizen. Dat is geen stabiele populatie, terwijl dat wel de ambitie is.
Bescherming voor de eikelmuis
Om de eikelmuizen te beschermen is er een overkoepelend plan opgesteld waarbij alle betrokken organisaties de handen ineen hebben geslagen: het Eikelmuisbeschermingsplan. Dit plan is vastgesteld door de Provincie Limburg die de uitvoering aan bureau OmniVerde heeft toegewezen. De ‘begeleidingsgroep eikelmuis’ bestaat uit Provincie Limburg, OmniVerde, Staatsbosbeheer, Het Limburgs Landschap, Gemeente Eijsden-Margraten, Zoogdiervereniging en GaiaZOO. Zij geven advies en werken nauw samen om ervoor te zorgen dat alle maatregelen rekening houden met de specifieke situatie van de eikelmuizen. Denk bijvoorbeeld aan de eisen die de eikelmuis stelt aan zijn leefomgeving. Om te kunnen begrijpen wat een optimaal leefgebied voor de eikelmuis is, vindt er momenteel onderzoek plaats. Om welke aantallen gaat het, waar leven ze, waar bestaat het ideale leefgebied uit, welke maatregelen hebben een positief effect op de populatie?
Habitatherstel
De eikelmuis is behoorlijk onzichtbaar en stelt hoge eisen aan zijn habitat. In 2022 heeft de Zoogdiervereniging een uitgebreid zenderonderzoek verricht naar de leefgewoonten en omstandigheden waar de eikelmuizen een voorkeur aan geven. Zo stellen eikelmuizen prijs op horizontale looproutes door dicht struikgewas, veel schuilplekken, verbindingsheggen en voldoende voedsel zoals insecten en fruit binnen handbereik. Deze kennis helpt terreinbeheerders als Staatsbosbeheer en Het Limburgs Landschap stap voor stap de leefomstandigheden voor de eikelmuizen in het gebied te verbeteren. Denk hierbij aan het laten staan en liggen van dode bomen of het (laten) ontstaan van open plekken waardoor struiken zoals de vlier, meidoorn en hazelaar weer een kans krijgen. Hiernaast werkt OmniVerde samen met particulieren ook hard aan de noodzakelijke kleinschaligheid van het omliggende landschap en verbindingen naar andere leefgebieden, hetgeen ook van groot belang is.
Guido Verschoor, Staatsbosbeheer: “Het monitoren van de populaties speelt een grote rol bij het inrichten van het landschap. Want je moet wel weten of de eikelmuizen de aangebrachte veranderingen waarderen! Bovendien is het Savelsbos een kwetsbaar bos, waar je te maken hebt met veel andere bijzondere natuurwaarden. Dit maakt het van groot belang veel te weten over de effecten van je maatregelen. Een juiste uitvoering kan niet alleen de eikelmuis, maar ook andere waarden helpen. En niet alleen het bos, maar ook de omgeving is van belang. Maken ze bijvoorbeeld wel gebruik van de verbindingen die tussen verschillende gebieden zijn gemaakt?”
Zitten er nog eikelmuizen in het Savelsbos?
De populatie in het Savelsbos staat al jaren onder druk. Onderzoeker Ellen van Norren van de Zoogdiervereniging is samen met Wesley verantwoordelijk voor de monitoring van de eikelmuizen. Tweemaal per jaar worden met inloopvallen de populaties in het Savelsbos en op de Bemelerberg in kaart gebracht. Ze zien jaar na jaar minder eikelmuizen in het Savelsbos. Dit jaar noteren Wesley en Ellen gedurende de vangweek meer eikelmuizen. Daarbij zitten ook eikelmuizen die ze eerder nog niet gezien hadden. Heel goed nieuws dus! Op de Bemelerberg zijn er zoals verwacht al direct diverse eikelmuizen waargenomen.
Ellen van Norren, Zoogdiervereniging: “Het is bijna niet voor te stellen hoe blij wij werden van dit nieuws! Als je van tevoren het gevoel hebt dat de populatie in het Savelsbos verdwenen kan zijn, dan spring je gewoon een gat in de lucht als er meerdere gezonde dieren blijken te leven! Als dit volgend jaar doorzet, kunnen we zeggen dat de maatregelen van het Eikelmuisbeschermingsplan hun vruchten beginnen af te werpen.”
De populatie op de Bemelerberg
Hoe is de populatie eikelmuizen op de Bemelerberg ontstaan? In 2017 werd een groep eikelmuizen in Rijswijk aangetroffen. De voorouders van deze eikelmuizen waren mogelijk meegereisd met vakantiegangers. De groep werd opgevangen in GaiaZOO, die de groep de juiste accommodatie kon bieden. Vanwege de zorgwekkende toestand van de populatie eikelmuizen in het Savelsbos is binnen het Eikelmuisbeschermingsplan besloten een fokprogramma te starten met deze opgevangen eikelmuizen. Deze groep is later uitgebreid met enkele andere opgevangen exemplaren. Het fokprogramma is specifiek opgezet voor terugplaatsing in het wild. Als nieuwe locatie is in 2017 de keuze gevallen op de Bemelerberg, een gebied waar vroeger eikelmuizen voorkwamen en dat niet te ver af ligt van het Savelsbos. Vergeleken met andere fokprogramma’s in dierentuinen is dit programma uitermate succesvol te noemen: de eikelmuizen kennen een hoge overlevingskans en de populatie lijkt elk jaar gestaag toe te nemen.
Minke Geense, GaiaZOO: “We laten de eikelmuizen van het fokprogramma eigenlijk zoveel mogelijk met rust, zodat ze niet wennen aan mensen en gewoon hun gang kunnen gaan. Daarnaast zorgen we voor optimale leefomstandigheden die lijken op de situatie in het wild. Dat werkt voor deze soort dus echt ontzettend goed!”
Start van een nieuw fokprogramma
Het succesvolle fokprogramma voor de eikelmuispopulatie op de Bemelerberg heeft bijgedragen aan een advies van de begeleidingsgroep om ook voor de populatie eikelmuizen van het Savelsbos een fokprogramma op te starten. De populatie in het Savelsbos is dermate kwetsbaar dat elke voor het fokprogramma geselecteerde eikelmuis aan strikte criteria moet voldoen. Deze selectie gebeurt tijdens een week monitoringsonderzoek. De voorwaarden zijn dat de eikelmuizen geen zogende moeders zijn, de juiste leeftijd hebben, in goede gezondheid verkeren en gevonden zijn op locaties die zo ver mogelijk uit elkaar liggen. In samenspraak met eikelmuisonderzoeker Gerard Müskens zijn in september van dit jaar vijf mannetjes en vijf vrouwtjes geselecteerd en naar GaiaZOO gebracht. Hier vergezellen ze drie eikelmuizen die in 2022 zijn gevangen en recent voor eerste nakomelingen hebben gezorgd. Een worp bij eikelmuizen telt meestal vier à vijf jongen, met uitschieters naar zeven tot acht jongen. Na zo’n zes weken zijn de jongen oud genoeg om bij de moeder weg te gaan. De eikelmuizen worden na het fokken zo snel als mogelijk weer teruggeplaatst in het Savelsbos. De verwachting is dat het fokprogramma van het Savelsbos gaat zorgen voor een positieve impact op de populatie. Zo blijven de genetische eigenschappen van onze eigen Limburgse eikelmuizen behouden.
Wesley Overman, Zoogdiervereniging: “Om de eikelmuis voor Nederland te behouden, ben ik ervan overtuigd dat een fokprogramma de juiste toevoeging is naast alle andere maatregelen. We doen ons best met habitataanpassingen én zetten het fokprogramma op zodat de eikelmuis een grotere kans van slagen heeft als zelfstandige populatie.”
De komende jaren wordt het fokprogramma geëvalueerd. Hopelijk kan het fokprogramma stoppen als de populatie in het Savelsbos zich weet te herstellen, de populatie op de Bemelerberg zelfredzaam is en deze populaties worden verbonden, ook aan nabij leefgebied in België. In de tussentijd wordt gewerkt aan verbetering en uitbreiding van het leefgebied van deze slaapmuis. Hier profiteren trouwens ook tal van andere diersoorten van.
Toekomst voor de eikelmuis
GaiaZOO heeft met het fokprogramma van de meegereisde eikelmuizen bewezen hoe succesvol een dergelijk programma kan zijn. De populatie eikelmuizen op de Bemelerberg is groeiende en de diertjes lijken zich prima thuis te voelen in het typische cultuurlandschap van Zuid-Limburg. Het Eikelmuisbeschermingsplan streeft ernaar alle omstandigheden voor de eikelmuizen van Zuid-Limburg te verbeteren. Uiteindelijk is het grote doel een duurzame populatie eikelmuizen die zichzelf kan redden, waarbij de leefgebieden zijn verbonden. Zoals het er nu naar uitziet legt het fokprogramma hier een steviger fundament voor.
Meer informatie
- Nieuwsgierig geworden naar de eikelmuis? Aan het einde van het ‘Jaar van de eikelmuis’ in 2022 werd een unieke documentaire gepresenteerd (zie onder).
- Bekijk hier de eerste beelden van eikelmuizen in het wild.
De eikelmuis in Nederland (Bron: Zoogdiervereniging)
Tekst: Provincie Limburg, OmniVerde, Staatsbosbeheer, Zoogdiervereniging, GaiaZOO
Foto's: Wesley Overman; Eveline van der Jagt
Film: Zoogdiervereniging