Lichte koekoekshommel terug van weggeweest of navigatiefoutje?
EIS Kenniscentrum InsectenHet is opmerkelijk dat een ‘verdwenen’ gewaande hommelsoort opnieuw opduikt in Nederland. Het is al helemaal bijzonder als dat op een onverwachte plek is – zoals deze waarneming in Rotterdam – aangezien de laatste waarneming uit Zuid-Limburg was, in 2007. Omdat de lichte koekoekshommel (Bombus barbutellus) nog in België voorkomt, was Zuid-Limburg wellicht een logischer vindplaats geweest. Wat bracht dit mannetje in Rotterdam? Zien we de lichte koekoekshommel over het hoofd in Zuidwest-Nederland, of was dit slechts een zwervend exemplaar?
Status in Nederland
De status van de lichte koekoekshommel op de Rode Lijst Bijen uit 2018 is 'Verdwenen'. Dit houdt in dat de soort zich al meer dan tien jaar niet meer in Nederland had voortgeplant op het moment van het opstellen van de Rode Lijst. Bij onze zuiderburen staat de soort op de Belgische Rode Lijst Bijen in de categorie 'Ernstig Bedreigd'. Er lijken recent alleen nog waarnemingen uit de zuidelijke helft van België te zijn. Het is op z’n minst opvallend dat de lichte koekoekshommel uit Nederland verdwenen is. Haar gastheer, de tuinhommel, is namelijk nog steeds een algemeen voorkomende hommelsoort. In het Meetnet Hommels is de tuinhommel zelfs een van de 'algemene zes' hommelsoorten. Als ze nog in Nederland voor zou komen, zou je verwachten dat lichte koekoeshommel al eerder zou zijn opgedoken via invoerportalen zoals Waarneming.nl. Zeker omdat de hoeveelheid ingevoerde waarnemingen van hommels daar de afgelopen jaren sterk is toegenomen.
En nu in Rotterdam?
Dat de lichte koekoekshommel niet in Zuid-Limburg, maar bij Rotterdam opduikt, is onverwacht. Achteraf gezien zijn de afgelopen jaren op Waarneming.nl wel een aantal foto's uit Zuidwest Nederland ingevoerd, waarop mogelijk een lichte koekoekshommel staat. Helaas is met die foto's niet met zekerheid te zeggen of het wel of niet deze soort is. Bijvoorbeeld een uit de Biesbosch van 2012 en een uit Middelburg van 2022. Omdat de lichte koekoekshommel gewoonlijk in lage dichtheden voorkomt, is het lastig te zeggen of we haar over het hoofd gezien hebben, of dat ze recent weer in Nederland terecht is gekomen, bijvoorbeeld vanuit België.
A-sociale levenswijze
De lichte koekoekshommel is, zoals de naam al zegt, een 'koekoek'. Koekoekshommelvrouwtjes maken zelf geen nest, in tegenstelling tot de sociale hommels. Ze nemen het nest van een andere hommelsoort over. Koekoekshommels hebben dus een gastheer nodig voor hun nageslacht, of eigenlijk een gastvrouw. Elke koekoekshommelsoort heeft z’n eigen sociale hommelsoort als gastvrouw. En bijna elke sociale hommelsoort heeft zijn eigen koekoek. De gastvrouw van de lichte koekoekshommel is de tuinhommel. Waar een koningin van de tuinhommel in het vroege voorjaar een nieuwe kolonie begint, neemt een vrouwtje van de lichte koekoekshommel zo'n nest iets later in het seizoen dus gewoon over. Lichte koekoekshommels kunnen dus alleen daar voorkomen waar genoeg succesvolle tuinhommelnesten zijn.
Herkenning
De lichte koekoekshommel lijkt op haar gastvrouw, de tuinhommel. Ze hebben allebei twee gele banden op het borststuk in combinatie met een witte kont. Het belangrijkste verschil met de tuinhommel is de lengte van de kop: die is lang bij de tuinhommel en kort (bijna rond) bij de lichte koekoekshommel. Opvallend zijn de gele haren op de kruin bij de lichte koekoekshommel. Het komt vaker voor dat koekoekshommels dezelfde kleurencombinatie hebben als hun gastvrouw, maar het is niet zeker waarom. Koekoekshommels zijn in het algemeen vaak te herkennen aan hun verdonkerde vleugels en slanke achterpoten.
Nieuwe status?
Een enkele waarneming brengt een soort niet ineens terug in Nederland. Het is bekend dat hommels kunnen zwerven, met name mannetjes. Het is niet bekend hoe ver. De vindplaats was een bloemrijke plek met veel knoopkruid. Dit soort bloemrijke plekken trekken in de nazomer hommels aan uit de wijde omgeving. Ook zijn er geen andere exemplaren meer aangetroffen. Het blijft voorlopig dus onduidelijk waar dit exemplaar vandaan gekomen is. Om opnieuw officieel in Nederland voor te komen, moet een soort zich minimaal tien jaar achtereen in het wild voortgeplant hebben. Kijk jij de komende jaren mee uit naar deze hommelsoort?
Meer informatie
Rode Lijsten Nederland en België:
Hommelherkenning voor beginners en Meetnet Hommels:
- Basisgids Hommels (pdf: 5,0 MB)
- Informatie over het Meetnet Hommels
Tekst: Dominic Dijkshoorn, EIS Kenniscentrum Insecten
Foto’s en tekeningen: Dominic Dijkshoorn (leadfoto: Het mannetje lichte koekoekshommel dat in Rotterdam gevonden is); Jeroen de Rond