Bronbossen
In Nederland zijn bronbossen nog maar zeer beperkt aanwezig. Deze bossen worden gekenmerkt door de aanwezigheid van verschillende waterbronnen die talloze waterstroompjes voeden die door het bos meanderen. In deze bossen zijn eigenlijk geen stilstaande wateren te vinden. De waterbronnen leveren mineraalrijk water uit de aarde. Dit water wordt ook wel kwelwater genoemd. De kleine stroompjes worden beschaduwd door het gesloten bladerdek van het bos. De achteruitgang van de bronbossen in Nederland is makkelijk te verklaren door grootschalige ontwatering en habitatvernietiging in met name de 20ste eeuw. Waar andere habitattypen soms wel te herstellen zijn, is bronbos lastig terug te krijgen. De waterhuishouding van de grond, de hydrologie, is namelijk vaak al onherstelbaar beschadigd. Op sommige plekken, zoals in het rijk van Nijmegen en in Zuid-Limburg zijn gelukkig nog enkele restanten van deze fraaie leefomgeving te zien.
Bronbosspecialist onder de loep
Langs de oevers van de stroompjes in bronbossen zijn specialistische planten te vinden, zoals het paarbladig goudveil en, zeldzamer nog, het verspreidbladig goudveil. In de meest ongerepte bronbossen zijn de meest karakteristieke soorten nog te vinden, en dit betreffen vooral mossen. De meest spraakmakende soort hiervan is het wolmos (Trichocolea tomentella) dat hier speciale aandacht verdient. Wolmos is namelijk, zonder overdrijven, echt waanzinnig bijzonder. Allereerst is het makkelijk te zien waar dit levermos haar naam aan dankt. Het vormt polletjes tot kleine tapijten bestaande uit een wollig dek van takken. Dit maakt de planten onmiskenbaar. De plant lijkt op afstand uit een vast, groen, aaneengesloten vlak te bestaan, maar is bij nadere inspectie extreem fijn behaard. Deze haren staan heel erg dicht op elkaar en vormen wollige polletjes en lobben. In werkelijkheid zijn dit geen haren maar bladeren. De bladeren zijn draaddun en hebben qua functie een gelijkenis met een pipet. Dit heeft alles te maken met de groeiplaats van wolmos.
Veeleisende waterliefhebber
Wolmos groeit precies langs de waterlijn van de boskreekjes met mineraalrijk kwelwater. De planten tolereren geen zonlicht of droogte waardoor ze aangewezen zijn op een constante schone watervoorziening in beschaduwde bossen. In tegenstelling tot vaatplanten, hebben mossen geen vaatbundels of wortels, waardoor ze extra afhankelijk zijn van lokale watervoorziening. Als dit nog niet veeleisend genoeg is, kan de plant ook geen langdurige inundatie verdragen. De watervoorziening mag daarom maar weinig schommelen. De planten begeven zich altijd precies langs of net boven het waterpeil, vaak op wat neergeslagen organisch materiaal zoals stukken hout of bladeren. Toch is enige verstoring in het waterpeil onontbeerlijk dus heeft wolmos een aangepaste en vindingrijke groeiwijze waarbij water zowel opgenomen wordt als een spons, maar ook afgevoerd kan worden als zelfs deze waterliefhebber het hoofd letterlijk niet boven water kan houden. De bladeren zijn hiervoor haarfijn en dicht op elkaar geplaatst. Net zoals een pipet nemen de blaadjes water op, maar kunnen deze ook weer afgeven. Voor één factor is wolmos gelukkig wel behoorlijk onverschillig: pH. Het is zowel op redelijk zure tot neutrale plekken te vinden.
Bijzonder relict
Deze extreem gespecialiseerde bronbosbewoner is in Nederland altijd al zeldzaam geweest, maar is nu beperkt tot nog maar enkele, vaak historische groeiplaatsen. In Nederland zijn sporenkapsels, de voortplantingsorganen van een mos, nog nooit waargenomen, wat verspreiding beperkt tot fragmentatie van bestaande populaties. Op deze bestaande populaties ‘springt’ het over tijd van plek naar plek, maar blijft honkvast binnen de bronwaterkern. Op deze locaties is wolmos een relict dat herinnert aan vroegere tijden waarin water nog heer en meester was in het Nederlandse landschap. Hopelijk blijft dit fascinerende mosje behouden voor de Nederlandse natuur, niet alleen vanwege de opmerkelijke biologie achter de waterhuishouding van deze soort, maar ook vanwege de indicatorwaarde. Aanwezigheid van onder andere wolmos wijst namelijk terecht op een schoon, zeldzaam, dynamisch maar ook standvastig habitattype: bronbossen.
Als je meer wilt weten over dit fascinerende mos, dan is het recente artikel van Eddy Weeda in de juni uitgave van het blad Buxbaumiella (130) aan te bevelen. Hierin wordt nauw uiteengezet hoe wolmos voorkomt in Nederland, inclusief ecologie en historisch voorkomen. Op de website van de BLWG en Verspreidingsatlas.nl is meer informatie over mossen in Nederland te vinden.
| Iedere week staat een plant, dier of schimmel centraal in de Week van … Het is een initiatief van SoortenNL, hét kennisnetwerk voor wilde planten en dieren van Nederland. Een netwerk van organisaties die toegepast onderzoek doen en natuurgegevens verzamelen met hulp van duizenden vrijwilligers voor de bescherming van soorten en hun leefgebieden. Met die gegevens ontwikkelen we kennis over de staat van de natuur en verbeteren we beheer, beleid en betrokkenheid. |
Tekst: Harold Timans, BLWG en SoortenNL
Foto’s: Norbert Stapper; Henk-Jan van der Kolk