Levende doden #3: Het korhoen

Ik liep ooit met mijn middelste zoontje op de Lüneburger Heide om de beheerder te helpen met een inventarisatieronde reptielen. De Lüneburger Heide is een uitgestrekt bos- en heidegebied in het noorden van Duitsland. Omdat reptielen karteren een kwestie is van vierkante meters uitkammen, hadden we er een bedrijfsuitje van gemaakt. Mijn zoontje was destijds pas acht jaar oud en ik had uitgelegd dat we vroeg op zouden staan en dan een lange dag door de natuur zouden gaan struinen. Bos en heide, verder niks. Maar hij hield voet bij stuk, wilde per se mee en hij heeft er een fascinatie voor slangen aan overgehouden. We zagen er veel, ook omdat je van experts goed leert kijken. Verder zag ik mooie libellen en we hoorden blaffende herten. En we schrokken ons een ongeluk toen vlak voor onze neus een vrouwtje korhoen lomp en onhandig uit het gras wegvloog. Het was voor het eerst dat ik een korhoen zag, want in Nederland is het beest ‘functioneel uitgestorven’.

Het korhoen is een echte dodo – een beetje een dommige, trage kip die niet bestand is tegen wat we in Nederland met het landschap doen. De beesten die in Nederland nog rondlopen, zijn Zweedse import in het geval van de Sallandse Heuvelrug, of gehouden dieren in het geval van het Nationale Park De Hoge Veluwe, wat goed beschouwd meer een dierentuin is dan een natuurgebied.

Jarenlang hebben we geprobeerd om met kunstmatig bijplaatsen de laatste populatie in het wild levende dieren overeind te houden, maar het heeft niet mogen baten. Onze overmatige stikstofuitstoot is een belangrijke oorzaak, maar het verhaal van het korhoen heeft ook te maken met het verdwijnen van het kleinschalig cultuurlandschap van bossen afgewisseld met heide en hoogveen. Deze vogel wil namelijk veel verschillende dingen van het landschap. Akkertjes, heggen, bos, droge heide, natte heide – en dat alles met elkaar verbonden en ook nog eens op redelijk grote schaal. De Lüneburger Heide in Noord-Duitsland is bijvoorbeeld een goed leefgebied. De Veluwe was dat ooit ook.

Er waren tijden dat het in Nederland zwart zag van deze wilde kippen, die vanwege hun opvallende baltsgedrag ook wel knorhanen werden genoemd. Maar de ruilverkaveling heeft hier een einde aan gemaakt. Dat heette in die tijd ‘normaliseren’: meanderende beken werden rechtgetrokken en alles in het landschap moest vierkant worden. Op stukken waar mensen het landschap actief tegen een al te rigide verkaveling hebben verdedigd – de Veluwe, Sallandse Heuvelrug en de Achterhoek – ontwikkelde zich óók intensieve veehouderij. Landschappelijk ziet het er dan nog aantrekkelijk uit, met heggen, bomenlanen en heideveldjes, maar bekeken door de ogen van de vogels zijn het witwaswinkels: ze zien eruit als winkels maar je kunt er niks kopen.

Dood door duizend sneden wordt het ook wel genoemd. Te weinig voedsel maar ook te weinig verstopplekjes en dus te veel predatie. Systeemherstel op landschapsschaal botst met de wensen van de intensieve veehouderij in de leefgebieden van deze soort. Sommige landschapselementen worden gewaardeerd en bleven op plekken behouden, maar het waterpeil, de stikstofuitstoot en het pesticidegebruik ter discussie stellen, is in deze streken taboe. En daarom worden er eindeloos kuikens uit Zweden gehaald om los te laten in de hoop dat de populatie overeind blijft. We willen best iets doen voor de natuur, maar we zijn te beroerd om er ook iets voor te laten. Er zijn bomenlanen waar je vogelkastjes kunt zien hangen aan van stikstof stervende eiken, naast met gif bespoten weilanden. Dat is het paard achter de wagen spannen. Je kunt in de natuur niet achteraf repareren wat je aan de voorkant de hele tijd kapot maakt.

De UvA deed ooit onderzoek naar het DNA van de mengpopulatie die ontstond, op zoek naar de korhoenders die het best pasten bij het plaatselijke terreinbeheer. Ik vond dat een wonderlijke omkering: je zou denken dat je beheermaatregelen moet nemen die het best passen bij de vogels die je graag wil behouden. Maar omdat die maatregelen politiek taboe zijn, gaan we maar sleutelen aan de natuur. De vogels hebben geen boodschap aan politieke taboes; met wilde kippen kun je geen compromissen sluiten en dus is het korhoen de facto verdwenen uit Nederland.

Levende doden Geen land ter wereld weet zoveel van haar natuur als Nederland. Tegelijk gaat geen land ter wereld er zo slecht mee om. Omdat de overheid het systematisch laat afweten, is natuurbescherming afhankelijk geworden van de inzet van talloze vrijwilligers. Er zijn soorten die onmiddellijk uit Nederland zouden verdwijnen als zij hun inspanningen staken. Om de twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort voor wie ‘het lot van de dodo’ dreigt. Dit portret is ook verschenen op De Groene Amsterdammer.

Tekst: Sander Turnhout, SoortenNL
Foto's: Mark Zekhuis, Saxifraga; Arie de Knijff, Saxifraga; Ludwig Volbeda