Handen omhoog! Eerste echte pistoolgarnaal in onze Noordzee

Windpark gebruikt voor natuurversterking

In offshore windpark Borssele III/IV onderzoekt programma De Rijke Noordzee, in samenwerking met windparkeigenaar Blauwwind, de mogelijkheid om de ontwikkeling van verdwenen riffen van de Platte oester (Ostrea edulis) te stimuleren. Hiervoor zijn eind 2020 enkele zogenaamde oestertafels te water gelaten. Om de status van de oesters te onderzoeken worden ze nu en dan opgehesen. Eurofins AquaSense is betrokken bij de monitoring van dit project. Naast het nemen van DNA-monsters van het water zijn er ook videobeelden gemaakt met een onderwaterdrone. Van de vier tafels zijn bovendien schraapmonsters genomen. Dit alles om een zo goed mogelijk beeld van de biodiversiteit te verkrijgen. In augustus 2023 werd hierbij een nieuwe soort garnaal voor Nederland gevonden.

Oranje pistoolgarnaal nieuw voor Nederland

In de vier schraapmonsters werd één exemplaar van de Oranje pistoolgarnaal (Alpheus macrocheles) aangetroffen. Deze soort is nooit eerder in de Nederlandse wateren gevonden. De Oranje pistoolgarnaal komt van oorsprong algemeen voor in het westelijke en centrale deel van Het Kanaal. Recentelijk lijken de dieren zich ook noordoostwaarts te verspreiden. Er is één andere waarneming uit de Noordzee, in Engels gebied, voor de mond van de Theems in 2007; en één waarneming net westelijk van het Nauw van Calais in 2014. Alle andere waarnemingen in Het Kanaal komen uit het westelijke en centrale deel. De Oranje pistoolgarnaal kan 3,5 centimeter lang worden en levende dieren zijn doorgaans tamelijk effen oranje gekleurd, zonder een bepaald patroon. De soort lijkt een voorkeur te hebben voor harde substraten laag in de getijdenzone tot ongeveer 100 meter diep. Gewoonlijk worden er paartjes aangetroffen.

Pistoolgarnalen

De familie van de pistoolgarnalen (of knalgarnalen, Alpheidae) heeft haar naam te danken aan de luide knalletjes die de overgrote meerderheid van de soorten kan produceren. Deze knalletjes worden geproduceerd met één van de scharen, die extra groot is. De beweeglijke vinger van de schaar kan met enorme snelheid dichtklappen; het is één van de meest snelle bewegingen in het dierenrijk. De knal wordt echter niet veroorzaakt doordat de vingers elkaar met grote snelheid raken. Op de beweeglijke vinger zit een uitsteeksel dat past in een uitholling van de vaste vinger. Door het dichtklappen wordt een zeer snelle waterstraal vanuit de uitholling opgewekt. Die snelle waterstraal zorgt voor plaatselijke onderdruk, waardoor een waterdampbelletje ontstaat (cavitatie). Het imploderen van het belletje daarna zorgt voor de knal. De knalletjes hebben bij verschillende soorten een functie bij het vangen van prooien, dienen ter verdediging, of worden gebruikt bij het boren in rots of zachte bodems en/of bij het zenden van signalen. Volgens de bestaande literatuur kunnen de knallen onder water een reikwijdte hebben tot één kilometer! Een ander kenmerk van pistoolgarnalen is dat de ogen deels of geheel bedekt worden door de voorrand van het rugschild. Dat biedt enige bescherming tegen de knallen.

Familieleden

In noordwest Europa komen drie soorten knalgarnalen voor. Twee soorten in het geslacht Alpheus (waaronder de nu aangetroffen Oranje pistoolgarnaal) en de (gewone) Kreeftgarnaal (Athanas nitescens). Deze laatste heeft grote maar verder normale scharen waarmee geen geluid geproduceerd kan worden, en verschilt bovendien doordat de ogen vanaf de rugzijde gezien niet volledig bedekt worden door de voorrand van het rugschild. De Kreeftgarnaal leeft ook in Nederland en is eveneens aangetroffen in het verzamelde materiaal van de oestertafels in windpark Borssele. Ten zuiden en westen van de Britse Eilanden komt nog een tweede Alpheus-soort voor, Alpheus glaber. De Oranje pistoolgarnaal verschilt hiervan onder andere doordat de voorrand van het rugschild voor de ogen voorzien is van een klein tandvormig uitsteeksel.

Uitbreiding habitat

Gezien de hoeveelheid hard substraat in het windmolenpark Borssele en het uiterst kleine oppervlak waarvan monsters zijn geschraapt, is het waarschijnlijk dat er hier al een populatie van de Oranje pistoolgarnaal leeft. Vermoedelijk hebben ze zich in het windpark gevestigd, nadat de larven zich met de zeestroming hebben verplaatst. De recente uitbreiding van de Oranje pistoolgarnaal naar het noordoosten en de Noordzee past in het patroon van meerdere kreeftachtigen met larven die in de waterkolom zweven, die een dergelijke verandering van hun verspreidingsgebied vertonen. Dat geeft meer geloofwaardigheid aan de hypothese dat verschuiving van de Oranje pistoolgarnaal naar het noordoosten een gevolg is van klimaatverandering. Tevens zou de bouw van windparken op zee, met hun stenige omgeving aan de voet van de turbines, hebben kunnen bijdragen aan een toename van geschikt habitat voor deze specifieke soort.

Meer informatie

• Een uitgebreider artikel is deze maand verschenen in Het Zeepaard (volume 84 nummer 2), het periodiek van de Strandwerkgemeenschap.
• Publicatie van dit nieuwsartikel op de website van programma de Rijke Noordzee.
• Informatie op de Projectpagina van het natuurversterkingsproject met platte oesters van De Rijke Noordzee en Blauwwind.
• Om verspreiding van deze nieuwe soort beter in kaart te brengen worden (Noordzee)-duikers opgeroepen hun waarnemingen in te voeren in het MOO portaal of de webapp van Stichting ANEMOON.

Tekst: Marco Faasse, Eurofins AquaSense en Renate Olie, Stichting De Noordzee, Stichting ANEMOON
Beeld: Marco Faasse (leadfoto: Oranje pistoolgarnaal gefotografeerd in aquarium. Levend dier afkomstig van de Côte Sauvage, Presqu’ile de Quiberon, Zuid-Bretagne, 20 maart 1992.)