Zwartblauwe rapunzel een stadsplant?

De Zwartblauwe rapunzel (Phyteuma nigrum) is een langlevende plant uit de klokjesfamilie (Campanulaceae). De soort heeft een jaarcyclus die kenmerkend is voor voorjaarsbloeiers: de bladrozetten ontwikkelen zich vanaf januari, voordat de bomen in blad staan en er dus nog voldoende licht op de bodem valt. Door de vroege ontwikkeling van de rozetbladen ontlopen ze ook de concurrentie met later startende snelle groeiers in de kruidlaag, zoals verschillende grassen. De soort bloeit vanaf eind mei tot eind juni en wordt voornamelijk bestoven door hommels. Nadat de zaden tegen het einde van juli zijn verspreid, sterven de planten bovengronds af. De Zwartblauwe rapunzels zijn dan niet meer te zien en wachten ondergronds af tot het volgende voorjaar. De plant vormt geen zaadbank. Plantensoorten die wel een zaadbank hebben, produceren zaden die enkele tot vele jaren in de bodem kunnen overleven en pas kiemen als de omstandigheden gunstig zijn. Ook vormt Zwartblauwe rapunzel geen uitlopers waarmee ze zich vegetatief kan vermeerderen. Door de beperkte verspreidingsmogelijkheden is de soort niet in staat om snel uit te wijken als de omstandigheden ongunstig worden. Eenmaal verloren terrein wordt slechts moeizaam opnieuw gekoloniseerd. Dat maakt de soort kwetsbaar.

De soort is meestal te vinden in beekbegeleidende graslanden of op open plekken in loofbossen. In graslanden staat de soort vooral op de iets drogere oeverwallen langs de beek en in loofbossen kan je de soort vooral vinden langs de bospaden. De oudste waarnemingen uit Dukenburg dateren van 1904, toen de soort werd vastgelegd door Jan Willem Christiaan Goedhart. Op de kaart is te zien dat Dukenburg tot de jaren dertig nog een bosgebied was met langs de locatie van de huidige groeiplaats een onverharde weg. In de jaren erna is het bos gekapt en lagen er graslanden, tot in de loop van de jaren zeventig de wijk Dukenburg werd gebouwd. Het is zeer waarschijnlijk dat de huidige groeiplaats een oorspronkelijke groeiplaats van Zwartblauwe rapunzel betreft die qua omgeving ingrijpend is veranderd.

De afgelopen jaren heeft FLORON de groeiplaats in Nijmegen gemonitord. Er zijn twee verschillende groeiplaatsen te onderscheiden. De grootste groeiplaats strekt zich uit over ruim 125 meter en de kleinere groeiplaats strekt zich uit over nog geen tien meter. Het aantal bloeistengels dat werd geteld op de twee groeiplaatsen nam de afgelopen jaren toe. Op de grootste groeiplaats werden in 2019 696 bloeistengels geteld, in 2020 werden er 762 bloeistengels geteld en in 2021 maar liefst 1929 bloeistengels. Zwartblauwe rapunzel kan meerdere bloeistengels per plant produceren, dus een toename in het aantal bloeistengels hoeft niet te betekenen dat het aantal planten toeneemt. Maar de uitbundige bloei en het voorkomen van kiemplanten geeft aan dat het erg goed gaat met deze stadspopulatie. Ook op de kleinere groeiplaats was een toename te zien ten opzichte van 2019. Daar werden in 2019 28 bloeistengels geteld. In 2020 lag het aantal met 21 iets lager, maar in 2021 werden er 55 bloeistengels geteld.

Tussen alle Zwartblauwe rapunzels stond één exemplaar met witte bloemen, een witbloemige variëteit. Witte variëteiten komen vaker voor bij planten en zeker in de klokjesfamilie. Maar Witte rapunzel (Phyteuma spicatum) is ook een aparte soort. Waarschijnlijk zijn de witte variëteiten van Zwartblauwe rapunzel in het verre verleden vaker ontstaan en hadden deze individuen een voordeel in bossen, waar Witte rapunzel voornamelijk te vinden is. In donkere bossen zijn witte bloemen voor de bestuivers opvallender dan de zwartblauwe bloemen en zo zijn er mogelijk in de loop der tijd door natuurlijke selectie twee soorten rapunzels ontstaan: Witte– en Zwartblauwe rapunzel.

De groeiplaats van de Dukenburgse populatie van Zwartblauwe rapunzel is door de gemeente Nijmegen aangewezen als een ‘natuurparel’. Het is een unieke populatie die weliswaar is opgeslokt door de stad Nijmegen, maar toch de veranderingen in de omgeving tot nu toe goed heeft doorstaan. De gemeente zet zich jaarlijks in voor het beheer van deze groeiplaats, waarvan de toename in het aantal bloeistengels het bewijs is dat het beheer goed wordt uitgevoerd. We hopen dat deze stadspopulatie en natuurparel zich verder zal uitbreiden en nog lang in Nijmegen te bewonderen is.

Monitoring van de Zwartblauwe rapunzel-populatie in Nijmegen is uitgevoerd in het kader van het project ‘Maatregelen voor Zwartblauwe rapunzel in Gelderland’. Dit project wordt gefinancierd door provincie Gelderland.

Tekst: Sascha van der Meer, Ruud Beringen & Leonie Tijsma, FLORON en Ingeborg Swart & Ton Verhoeven, gemeente Nijmegen
Foto's: Sascha van der Meer; topotijdreis.nl; Michael Inden; Adrie van Heerden