Hunebedden en grafheuvels: ‘oude stenen’ kijken in de natuur

Het goede nieuws is dus dat je niet naar Ierland hoeft voor mooie oude stenen en andere monumenten! Breng je deze zomer vooral in Nederland door? Bezoek dan eens een hunebed in Drenthe of wandel langs een grafheuvel ergens in het bos of op de heide.

Nieuwe kaart in de Atlas Leefomgeving

Op de nieuwe kaart Hunebedden en grafheuvels in de Atlas Leefomgeving zijn de locaties van hunebedden en grafheuvels in Nederland te zien. De kaart is gemaakt door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Er zijn zo'n 1400 archeologische rijksmonumenten in ons land. Een groot deel daarvan ligt onder de grond. Maar… veel grafheuvels en zeker de hunebedden zijn heel goed zichtbaar. De eerste hunebedden werden in 3400 v.Chr. gemaakt. Binnen een à twee eeuwen bouwden de mensen in Drenthe meer dan honderd hunebedden! Daarvan zijn er nu nog 54 over.

Waar hebben we het eigenlijk over bij een hunebed? Dat is een megalithisch (prehistorisch) monument van enkele rechtopstaande stenen, met daarop ten minste één deksteen zodat minstens één kamer wordt gevormd.

Knikkeren met zwerfstenen

In Drenthe zijn zoveel hunebedden, omdat daar voldoende zwerfstenen uit de ijstijd beschikbaar waren om ze te bouwen. Hoewel, bouwen…  Vroeger dacht men dat reuzen met de zwerfstenen gingen knikkeren, en ze door de lucht gooiden naar de plaatsen waar ze nu nog liggen. Een mooi verhaal, maar onze moderne wetenschappers denken dat de hunebedden de stenen resten van grafkelders zijn waarin vele generaties hun laatste rustplaats vonden. Onze Nederlandse hunebedden zijn door de eerste boeren in Noord- en Oost-Nederland gebouwd. Ben je benieuwd naar meer verhalen? Klik op de kaart in de Atlas Leefomgeving op de 'i' (menu links in viewer) en je vindt een foto en link naar een verhaal op de website Hunebedden.info.

Het grootste hunebed van Nederland ligt bij Borger in Drenthe. Het hunebed werd in 1685 opgegraven en is daarmee het allereerste opgegraven hunebed in ons land. Met bovendien de grootste steen die ooit in een Nederlands hunebed is verwerkt. Deze weegt dertigduizend kilo! Bij dit hunebed vind je ook het Hunebedcentrum.

Korstmossen op hunebedden: graadmeters voor ons milieu

Op hunebedden komen korstmossen voor die voor Nederland heel bijzonder zijn. Deze hunebedbewoners zijn bijzonder omdat in Nederland van nature geen rotsen aanwezig zijn. De reusachtige zwerfkeien, die door onze vroege voorvaderen opgegraven zijn uit de Drentse bodem, herbergen nu allerlei soorten mossen en korstmossen die in Scandinavië en de Ardennen vaak heel gewoon zijn, maar in het laagland goeddeels ontbreken. Binnen Nederland zijn veel hunebedsoorten dus zeldzaam. 

De korstmossen op de Drentse hunebedden staan onder druk door beschaduwing van bomen, blijkt uit onderzoek van de Bryologische en Lichenologische Werkgroep (BLWG). Zij onderzoekt de korstmossen op alle Drentse hunebedden. Hoe zijn ze samengesteld en welke verschuivingen zijn er zichtbaar in de aanwezigheid en samenstelling van de mossen en korstmossen? Ze ontdekten dat mossen en korstmossen goede graadmeters zijn voor onze luchtkwaliteit, klimaatverandering en de staat van de natuur. Zo laat hun onderzoek zien dat de luchtkwaliteit in Drenthe afneemt. Mossen en korstmossen zijn goede klimaatmeters omdat ze veel gevoeliger voor veranderingen in het milieu zijn dan de meeste vaatplanten. Ze hebben namelijk geen wortelstelsel en zijn afhankelijk van water en voedingstoffen uit de lucht en het bovenste laagje van het oppervlak waarop zij groeien.  

Grafheuvels

Na de hunebedden kwamen de grafheuvels. Zoals wij nu begraafplaatsen hebben, zo hadden mensen vanaf circa 2900 v.Chr. de grafheuvels. Onze voorouders begroeven overledenen daar in individuele vlakgraven, waarover ze kunstmatige heuvels opwierpen. Op de kaart zie je dat de meeste grafheuvels in Drenthe en op de Veluwe liggen. Waarschijnlijk werden ze altijd in de buurt van nederzettingen gemaakt. De grafheuvels lagen vaak aan een verbindingsweg. Op de Veluwe is bijvoorbeeld zo’n grafheuvelweg gevonden, van Niersen tot voorbij Schaveren in de richting van Epe.

Nu vinden we de grafheuvels in bossen en op de heide. Het valt alleen niet altijd mee om de grafheuvels te herkennen. Soms is er weinig van over, na honderden jaren wind en regen.

De vorst van Oss

De grootste grafheuvel in Nederland was het vorstengraf van Oss. Deze grafheuvel was drie meter hoog en had een doorsnede van 53 meter. Dit graf dateert uit de IJzertijd, circa 700 tot 50 v.Chr. Het vorstengraf is gereconstrueerd, je kunt het bezoeken.

In dit graf zijn prachtige vondsten gedaan. Met goud versierde wapens, stukken van een paardentuig… Geen spullen voor de ‘gewone man’. Bovendien was aan de botten van deze man te zien dat hij een zittend leven had gehad. Typisch iets voor een vorst in die tijd, want zijn onderdanen hadden niet veel tijd om te zitten. Dus de hele dag achter een computer zitten, heeft misschien toch iets vorstelijks? Daar houden we het maar even op…

Wat we van grafheuvels kunnen leren over onze natuur

Grafheuvels kunnen ons iets leren over de ontstaansgeschiedenis van ons hedendaagse landschap. Dit laat het onderzoek van biologe en archeologe Marieke Doorenbosch zien. Aan Vroege Vogels vertelt zij hoe ze de pollen analyseerde bij de Zeven Bergjes op de Zuiderheide in Hilversum. De pollen bleven bewaard omdat de grafheuvel met aarde afgesloten werd van de buitenlucht. Daardoor kun je aan de hand van die pollen nu nog zien wat er in de tijd dat die grafheuvel werd gebouwd, groeide in de buurt. Dus welke bomen en planten er zo’n vijfduizend jaar geleden bloeiden!

Aan de hand van het gevonden stuifmeel kwam Doorenbosch tot de conclusie dat de grotere heidevelden in Nederland al veel eerder bestonden dan tot nu toe werd gedacht. Haar resultaten lieten zien dat de meeste (zo niet alle) grafheuvels in open plekken op de heide lagen. Dit betekent dat de heidevelden niet in de Middeleeuwen ontstonden, maar al ver daarvoor. Mogelijk zagen onze voorouders de heidevelden als voorouderlijke gronden.  

Humeurige stieren

Terug naar die vakantie in Ierland… We waren op zoek naar een bepaalde ‘standing stone’, die ergens in een weiland moest staan. Onze reisgenoten zaten allang in de pub. Langs smalle weggetjes en springend van steen naar steen door een beekje kwamen we uiteindelijk uit bij een drassig weiland. Humeurige stieren staarden ons aan en we zakten diep weg in de modder. Maar onze moeite werd beloond, want opeens zagen we de grote, mysterieuze, eeuwenoude steen opdoemen. En dat was de tocht meer dan waard! Je begrijpt, na afloop smaakte het bier in de pub extra goed.

Zelf op pad?

Zoals ik ooit de ‘standing stone’ zag verschijnen in een weiland, zo kun je ook een hunebed of grafheuvel zien opduiken in het Nederlandse landschap, bijvoorbeeld tijdens een boswandeling. Wil je het wat minder aan het toeval overlaten? Stippel dan een wandel- of fietsroute uit langs deze mysterieuze monumenten in de natuur.

Een paar tips ter inspiratie

• Tip 1: Hunebedroute
  Houd je niet van half werk, doe dan meteen de hunebedroute in Drenthe. Mooie natuur en eeuwenoude geschiedenis in één fietstocht! De fietstocht kun je maken vanaf het Hunebedcentrum in Borger. Of neem de benenwagen en ontdek maar liefst elf hunebedden tijdens de Elfhunebeddenwandeling die start bij het centrum
• Tip 2: Grafheuvels kijken op de hei
  Op de Zuiderheide bij Hilversum vind je wat grotere grafheuvels. Ga ze bekijken en maak meteen een mooie wandeling over de hei. Zo gaat bijvoorbeeld de NS-wandeling Landgoed Groeneveld van Baarn naar Hilversum Media Park over de Zuiderheide
• Tip 3: Voor de diehards: bouw zelf een hunebed
  Hendrik Gommer bouwde een hunebed in zijn achtertuin!
• Tip 4: Ontwerp zelf een hunebed- of grafheuvelroute
  Pak de kaart Hunebedden en grafheuvels van de Atlas Leefomgeving erbij en ga het met eigen ogen bekijken! Die prachtige ‘ouwe zooi’ met al z’n verhalen. Combineer de kaart met de regionale wandelroutekaart of regionale fietsroutekaart en ontwerp zelf een mooie hunebed- of grafheuveltocht. Er is vast wel een pub of terras in de buurt om erover na te praten…

Meer informatie?

• Bekijk de pagina Hunebedden, grafheuvels en verborgen monumenten op de website van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
• Lees over lévende monumenten, namelijk bomen (Atlas Leefomgeving)
• Meer lezen over hunebedden? Leestip: Een paleis voor de doden. Over hunebedden, dolmens en menhirs, van Herman Clerinx
• Speur mee naar eeuwenoud erfgoed vanuit je bureaustoel (Atlas Leefomgeving)
• Drentse hunebedden goed voor mossen en korstmossen (Nature Today)
• Mossen en korstmossen zeggen waar het op staat (De Levende Natuur)

Tekst: Mirjam Kroeze, Atlas Leefomgeving
Foto's: Pixabay
Kaart: Atlas Leefomgeving