Speur mee naar eeuwenoud erfgoed vanuit je bureaustoel in Erfgoed Gezocht

De Utrechtse Heuvelrug strekt zich uit over zo’n vierhonderd vierkante kilometer. Voor archeologen alleen is het onmogelijk om elke vierkante kilometer van dit enorme gebied te onderzoeken. Eerder vonden archeologen hier al grafheuvels. Maar er ligt volgens de initiatiefnemers van Erfgoed Gezocht nog veel meer interessants. Iedereen kan vanuit zijn luie stoel thuis meespeuren op de gedetailleerde kaarten van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) en potentiële archeologische resten markeren. Minimaal dertig mensen onderzoeken de gemarkeerde grafheuvels. Dit zorgt voor een betrouwbare steekproef. Uiteindelijk gaan archeologen en vrijwilligers eropuit om de gemarkeerde plekken te onderzoeken.

Honderden nieuw ontdekte grafheuvels

In Erfgoed Gezocht werkt de Universiteit Leiden samen met Landschap Erfgoed Utrecht. Opdrachtgevers zijn de provincie Utrecht en Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Dit is de tweede editie. Vorig jaar namen meer dan tweeduizend vrijwilligers zo’n duizend vierkante kilometer Veluwe onder de loep. Dat leverde honderden nieuw ontdekte grafheuvels op. Deze laatste rustplaatsen van vooraanstaande doden zijn 4000 tot 5000 jaar oud.

Ook ontdekten de burgerwetenschappers meerdere vierkante kilometers aan celtic fields (akkervelden van bijna 2500 jaar oud) en andere sporen van grondgebruik. De vondsten wierpen een nieuw licht op de Veluwe. Deze was veel dichtbevolkter in de prehistorie dan men dacht.

Mankracht en techniek

"De mankracht maakt het mogelijk om snel resultaten te boeken,” vertelt Quentin Bourgeois in NEMO. Hij is als universitair docent betrokken bij Erfgoed Gezocht. Maar ook de techniek helpt volgens hem een handje. Zo bracht de overheid met de LiDAR-techniek heel Nederland in kaart. Deze techniek maakt het mogelijk om met laserstralen vanuit een vliegtuig heel nauwkeurig de afstand tot de grond te meten. De stralen meten door de vegetatie heen. Daardoor kun je ‘zien’ wat er onder de bomen ligt. Er is per vijftig vierkante centimeter gemeten. Zo geven de beelden heel gedetailleerd het reliëf van het landschap weer. Alle beelden samen vormen het Actueel Hoogtebestand Nederland, de digitale hoogtekaart voor heel Nederland.

Onderzoek naar grafheuvels

In Nederland zijn volgens de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed zo’n drieduizend grafheuvels bekend. Een groot aantal daarvan staat onder bescherming als archeologisch monument. Maar er zijn nog veel meer onontdekte grafheuvels. Dit stellen onderzoekers van Universiteit Leiden in het onderzoek Oneindig landschap? Onderzoek en erfgoed van grafheuvellandschappen. Wat speelde zich in het verre verleden rondom die heuvels af? En hoe hingen deze grafheuvels met elkaar samen? Daarover is maar bitter weinig bekend. Vanaf de jaren zestig kwam het onderzoek naar grafheuvels langzaam tot stilstand. En dat is jammer. Want we kunnen veel leren van de verhalen die grafheuvels vertellen over onze geschiedenis.  

Het onderzoek naar grafheuvels is van oudsher gericht op de individuele grafheuvel. Dit zie je ook terug in het beleid. Bij de bescherming van grafheuvels gaat het vaak om een zone van tien meter. Maar grafheuvels liggen bijna altijd in groepen. En vaak is het moeilijk te zien waar zo’n groep begint of eindigt. De ene keer liggen de heuvels in soms wel kilometerslange rijen en de andere keer in losse verstrooiingen. Het is dan lastig om een groep grafheuvels te beschermen. Vooral als de grafheuvels op verschillende terreinen liggen met andere eigenaren.

Maar juist door grafheuvels als groep te bestuderen, kunnen we veel leren. Zo herkenden Leidse wetenschappers in het Veluwse onderzoek een patroon. Een groep grafheuvels stond op honderd meter afstand van elkaar. Dit patroon zie je terug van Rusland tot in Engeland en vertelt ons iets over migratiestromen in de prehistorie. Maar ook over de functie van grafheuvels. De grafheuvels fungeerden waarschijnlijk als markeringen langs doorgaande routes. Zo voelden reizigers zich beschermd door hun voorouders.

Volgens het Leidse onderzoek is het ook een gemiste kans dat natuurgebieden overgeslagen worden in de AMZ-cyclus (het verplichte werkproces voor archeologen). Want juist daar waar veel grafheuvels zijn, vindt geen onderzoek plaats. Zo zijn waarschijnlijk al veel grafheuvels verloren gegaan door graafwerkzaamheden. Een grafheuvel is gemiddeld een meter hoog en blijft daardoor vaak onontdekt.

Leren van grafheuvels over ontstaansgeschiedenis natuur

Grafheuvels kunnen ook ons iets leren over de ontstaansgeschiedenis van de natuur. Dit laat het onderzoek van biologe en archeologe Marieke Doorenbosch zien. In het tijdschrift Geografie vertelt zij hoe zij met pollenonderzoek de omgeving van de grafheuvels kon reconstrueren. Op die manier kon zij vaststellen welke bomen en planten er zo’n 5000 jaar geleden bloeiden.

Aan de hand van het gevonden stuifmeel kwam Doorenbosch tot de conclusie dat de grotere heidevelden in Nederland al veel eerder bestonden dan tot nu toe werd gedacht. Haar resultaten lieten zien dat de meeste (zo niet alle) grafheuvels in open plekken op de heide lagen. Dit betekent dat de heidevelden niet in de Middeleeuwen ontstonden, maar al ver daarvoor. Mogelijk zagen onze voorouders de heidevelden als voorouderlijke gronden.

Doorenbosch pleit er dan ook voor om het te beschermen gebied rondom grafheuvels te vergroten. Zo kunnen we het waardevolle Nederlandse erfgoed behouden. Volgens Doorenbosch een mooi eerbetoon aan onze prehistorische voorouders dat ook bijdraagt aan het historisch besef van de samenleving.

Kansen in Nederland om archeologische resten te vinden

Op de Atlas Leefomgeving staat ook een aantal interessante kaarten. Zo geeft de Indicatieve kaart archeologische waarde een globaal beeld van de trefkans van archeologische resten in de bodem en onder water. Als we het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug op deze kaart bekijken, zien we het gebied oranje oplichten. Dit betekent dat de trefkans om archeologische resten te vinden, hoog is. Op de kaart Nederland in 1575 van Jacob van Deventer kun je zien hoe de Utrechtse Heuvelrug er in 1575 uitzag. Maar ook andere gebieden zijn natuurlijk interessant voor archeologisch onderzoek.

Mee doen aan Erfgoed Gezocht?

Door de coronacrisis zijn we helaas aan huis gebonden. Maar nu kun je dus ook vanuit je bureaustoel eropuit trekken. Help mee aan dit archeologisch onderzoek en laat ons erfgoed niet verloren gaan. Wie weet wat voor mooie verhalen en inzichten er nog te ontdekken zijn! Lees op Erfgoed Gezocht hoe je mee kunt doen. Bekijk ook eens de Facebook-pagina van Erfgoed Gezocht.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Kaartmateriaal: Atlas Leefomgeving
Foto's: Jan Dijkstra, Wiki Commons (leadfoto: grafheuvel op Plantage Willem III in Elst); Erfgoed Gezocht; Kars Veling, De Vlinderstichting