In memoriam: Willem Overmars, grootmeester in natuurontwikkeling

Natuurontwikkeling in het rivierengebied kwam op gang nadat in 1986 het beroemde Plan Ooievaar werd gepubliceerd, waarvan Willem ook één van de auteurs was. Doordat hij benoemde wat de natuur van de rivier nog in huis had, kwam een enorme transitie op gang, waarin de scheppende kracht van natuurlijke processen die het landschap van Rijn en Maas vormen weer centraal kwam te staan, met tot gevolg het herstel van ooibossen, rivierduinen en stromende nevengeulen.

Willem wist de werking van het riviersysteem te duiden aan de hand van speurwerk in oude topografische en rivierkundige kaarten. Maar vooral ook gaf hij deze kennis over historische rivierlopen opnieuw betekenis in het natuurlijke landschap van de toekomst, onder andere door het herstel te koppelen aan de kleiwinning voor de baksteenindustrie. Eenvoudig én baanbrekend was de conceptuele gedachte dat een functionele scheiding van intensieve landbouw (binnendijks) en spontane riviernatuur (buitendijks) voor beide voordelen zou kunnen brengen en ook nog eens de hoogwaterveiligheid vergrootte. Dit concept werd in de Gelderse Poort grootschalig toegepast, en ging later de hele wereld over in het Plan Levende Rivieren van het Wereld Natuur Fonds en legde in Nederland de kiem voor het latere waterveiligheidsprogramma Ruimte voor de Rivier.

Willem was een productieve, veelzijdige en ondernemende geest. Een deel van zijn brede werkterrein omvatte het herstel van historische tuinen en parken, samen met zijn levenspartner Trudi Woerdeman. Vanaf 1976 tot zeer recent zijn Trudi en Willem hier mee bezig geweest. Willem deed hier het historisch onderzoek en vaak het ontwerp. Na Plan Ooievaar (1986) nam hij ontslag bij het Ministerie van Landbouw en wijdde zich aan zijn grote roeping: het rivierenlandschap.

Willem richtte samen met Trudi en twee anderen tijdens een broeierige onweersavond op 23 juni 1989 Bureau Stroming bv en Stichting ARK op (23 juni is ook zijn sterfdag). Met grote voortvarendheid pionierde hij met natuurontwikkeling, op de tekentafel en in het veld. Binnen de kortste keren ontstonden langs alle Nederlandse riviertakken nieuwe natuurgebieden, ontdaan van prikkeldraad, met doorgestoken zomerkaden en vrij rondtrekkende kuddes konikpaarden en runderen. De natuur floreerde en verloren gewaande soorten planten en dieren vonden, meegevoerd door het rivierwater, weer vruchtbare bodem in ons land. Ook werd de natuur een bondgenoot bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van hoogwaterbeheer, klimaatadaptatie, drinkwater- en delfstoffenwinning. En door vergaande openstelling van de gebieden werd ze ook weer verbonden met mensen in de omliggende dorpen en steden.

In de decennia die volgden ontstond een omvangrijk oeuvre van ontwerpstudies, artikelen, boeken, foto’s en films over natuurontwikkeling langs de rivieren en in de delta. Aan de hand van Willems verhalen kregen de Europese steur en de Zwarte populier hun plek in de natuur terug en keerden eilanden in de rivier, zoals de Ewijkse Plaat, terug in het landschap. Vlakbij de plek waar hij opgroeide langs de Waal. “Als zullie het niet doen, doen we het eigens!”, was een gevleugelde uitspraak, die getuigde van humor en scherpte rond de polemiek over het ambtelijke natuurbeschermingsbeleid van destijds, dat gaandeweg is geëvolueerd tot een krachtige samenwerking en volwaardig partnerschap.

Willem heeft velen gemotiveerd om zich in te zetten voor de nieuwe ideeën en concepten die hij ontwikkelde en zo bij te dragen aan het versterken van het natuurbeheer met levende processen en sleutelsoorten, die het landschap vormen. ARK Natuurontwikkeling en Stroming zijn bloeiende instituten geworden. De Dwaalfilm, die Willem met filmmaker Monique Moors maakte, is door honderdduizenden mensen bekeken. Vorig jaar nog promoveerde Willem op een adembenemende studie naar de historische topografie van de Waal tussen 1500 en 1700. Het is ondoenlijk om zijn levenswerk in enkele zinnen te vatten. Hij is een grote denker en verteller geweest. We staan op zijn schouders.

Wij wensen zijn dierbaren en vrienden veel sterkte met dit verlies.

Klik hier voor de mogelijkheid om herinneringen te delen of een condoleance achter te laten.

Tekst: Gerard Litjens en Alphons van Winden, Bureau Stroming; Wouter Helmer, Rewilding Europe en Jos Rademakers, ARK Natuurontwikkeling
Foto's: Monique Moors, Rombus Films en Gerard Litjens, Bureau Stroming
Tekening: Jeroen Helmer, ARK Natuurontwikkeling