Handboek natuurlijke processen voor beheerders

De autonomie van natuur is in Nederland, waar ‘niks doen’ vaak geen optie lijkt, kleiner dan menig Nederlander zou denken. In de ‘intensive care’ die veel natuurgebieden inmiddels zijn, is dat goed te begrijpen. Maar juist daaromheen is ruimte voor een veel natuurlijker aanpak. PONC staat voor process-oriented nature conservation, ook wel rewilding genoemd, en heeft het herstel van natuurlijke processen in de natuur in een door mensen gedomineerd landschap als doel. Het loslaten van traditionele beheermaatregelen en van een aantal doelsoorten vraagt lef, ruimte en tijd. Het vertrouwen dat de natuur zelfredzaam is – en dan ook op zijn sterkst en veerkrachtigst – dat moet de beherende mens soms leren en ook eraan wennen.

De weerbarstige praktijk van het natuurbeheer

In de praktijk kan het herstel van natuurlijke processen ingewikkeld zijn. Vooral in West-Europa, waar de mens over elke plek iets te zeggen heeft. Of wil hebben. Economische of andere maatschappelijke belangen en natuurdoelen kunnen elkaar in de weg staan. Zelfs ecologen en natuurbeheerders hebben vaak uiteenlopende opvattingen. Wat te doen met obstakels zoals te weinig ruimte en dichtbevolkte gebieden. Of het feit dat bepaalde sleutelsoorten uit het systeem sinds lang verdwenen zijn, dat het oppervlakte natuur te klein is om ze terug te brengen of dat de betreffende soort zelfs uitgestorven is? Realistische compromissen zijn dan belangrijk en soms de enige manier om natuurlijke processen alsnog weer op gang te brengen.

Begrazing is zo’n natuurlijk proces en in dit geval een illustratief voorbeeld. Denk bijvoorbeeld aan uitgestorven soorten zoals oeros (rund) en tarpan (paard) en met hen de verloren functies in het ecosysteem. Deze soorten keren nooit meer terug, maar de ecologische rol die ze spelen is niet verloren gegaan: met zogenoemde proxies kunnen zulke soorten en de natuurlijke processen nagebootst worden. Het inzetten van Konikpaarden in een natuurgebied is een proxy die het proces van natuurlijke begrazing door wilde paarden terugbrengt en daarmee talloze interacties tussen flora en fauna. Een structuurrijk en divers landschap is het resultaat. Een van de belangrijkste resultaten van deze natuurlijke aanpak, is de rijkdom aan overgangen die ontstaan, tussen open gebied, zandige plekken, struiken en dichter groeiend bos. Met maaier en machines is dat niet na te bootsen. Harde grenzen en kapot gemaaide mierennesten zijn anders het gevolg. In rewildinggebieden leidde dit tot de natuurlijke terugkeer van zeldzame soorten, zoals grauwe klauwieren op de Maashorst en weerschijnvlinders in het Groene Woud. Of boomkikkers, zoals in het Kempen~Broek. Of, minder sexy maar ecologisch minstens zo interessant: beenderknagers op de karkassen van dode edelherten, die bijvoorbeeld op de Veluwe mogen blijven liggen.

Een versnipperd landschap

Elk teruggebracht natuurlijk proces is een stap richting een meer zelfredzame natuur. In een versnipperd landschap is het lastig om een voldoende groot en aaneengesloten gebied te vinden om al deze processen de ruimte te geven. Hier zou een compromis kunnen zijn – om bij het voorbeeld van grote grazers te blijven – met meerdere kleinere gebieden te werken en de kudde van gebied naar gebied te verplaatsen. Op die manier worden nutriënten, mineralen en zaden verplaatst en zorgen de verstoringen door de kuddes in de grond en vegetatie voor gradiënten en variaties in het landschap van elk gebied. Om inteelt in de kleine kudde te voorkomen, kunnen stieren tussen verschillende kuddes uitgewisseld worden. Het handboek is te downloaden op de website van ARK. Ook is er eenfotoboek met een overzicht van het onderzoek in de praktijk: Fotoboek PONC Erasmus+ project (pdf: 1 MB).

Begrazing is niet het enige natuurlijke proces dat waard is om te versterken. Juist bij kleinere stukken land zijn grote grazers soms moeilijk inzetbaar. Het laten liggen van dode dieren of het terugbrengen hiervan (bijvoorbeeld verkeersslachtoffers zoals reeën) kan een andere maatregel zijn. In Nederland laat de wet dit toe, maar dat is niet overal het geval. Kadavers stimuleren nieuw leven, met name van aaseters als raaf, vos en kever- en vliegensoorten. De laatste twee zijn vaak zó gespecialiseerd dat ze zelfs afhankelijk zijn van een kadaver om hun levenscyclus te voltooien. Verder brengen kadavers nutriënten en mineralen terug in de kringloop en profiteert ook het bodemleven en de vegetatie hiervan.

Door afspraken te maken met de lokale terreinbeheerders en jagers om dode wilde dieren te laten liggen, ontstaan de natuurlijke processen die hiermee samenhangen bijna als vanzelf. ARK werkt al decennia aan voorlichting over de waardevolle rol van dode dieren in de natuur en ook andere organisaties hebben hier steeds meer ervaring mee. Het publiek reageert vaak heel belangstellend. Het verhaal dat dood doet leven, wordt door de meeste mensen intussen goed begrepen.

Beren op de weg? Communicatie helpt!

Er zijn obstakels die het grootschaliger toepassen van ‘procesnatuur’ in de weg staan: van ecologische, landschappelijke, economische, wettelijke en sociale obstakels tot mens-dier conflicten. Hoe ga je bijvoorbeeld om met cultuurhistorisch bijzondere bosjes of oude perceelsgrenzen die nu nog mooi herkenbaar zijn? Of willen ruiters uit de omgeving een verworven recht niet opgeven? Uit ervaring blijkt dat als je een project voor het herstel van natuurlijke processen wil starten, het van belang is om een eerste inventarisatie te doen welke obstakels aan orde zijn. Sommige hindernissen zijn door een open communicatie met betrokkenen in de omgeving te verlichten of zelfs te voorkomen. Meedenken leidt vaak tot meer resultaat dan meedelen. Vaak zijn mensen uit de omgeving zelfs trots op een project waarbij ze betrokken zijn, mee mogen denken of zelf in actie mogen komen. Op deze manier kan de samenleving, ook in een dichtbevolkt land als Nederland, toch voor een wilde en zelfredzame natuur zorgen.

Download het handboek procesnatuur

Ben je natuurbeheerder, boswachter, ecoloog, vrijwilliger, natuurgids of anderszins betrokken bij de natuur in Nederland? Dan verschaft het handboek Process-oriented nature conservation je toegang tot de bijzondere wereld van de natuurlijke processen. Het handboek is in het Engels beschikbaar via de website van ARK Rewilding Nederland.

Over de samenwerking

Binnen het PONC Erasmus+ project werkten projectpartners uit Zweden, Roemenië, België, Engeland en Nederland samen om kennis en ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren. Door de verschillende achtergronden en (eco)systemen waarin iedereen werkt, kwamen een aantal verschillende struikelblokken naar voren. De geleerde lessen tijdens dit project werden in een eindproduct – het PONC-handboek – samengevat en dienen als een soort richtlijn en praktische steun voor het toepassen van proces georiënteerd natuurherstel.

Tekst: Lucy Dötig en Lars Soerink, ARK Rewilding Nederland
Foto's: Esther Linnartz (leadfoto: rode geuzen en rietorchissen op Slikken van de Heen); Rob Luijks; Sabine Wolters; Leo Linnartz