Integraal natuurherstel draagt bij aan behoud Brabantse heidegebieden

De POP3-projecten zijn bij uitstek integrale natuurherstelprojecten, waarbij we heel zorgvuldig hebben gekeken naar de benodigde maatregelen per gebied. Op die manier is integraal en duurzaam ingezet op herstel van bos en heide. In dit artikel vertellen we wat meer over de herstelwerkzaamheden die gerealiseerd zijn op vele hectaren heide in Brabant.

De heide heeft het moeilijk

Herstel dat ontzettend belangrijk is, want de heide heeft het moeilijk. Met name door de hoge stikstofdepositie vanuit industrie, verkeer en de agrarische sector. Hierdoor is de heide te stikstofrijk en verzuurd en kan zich niet goed meer ontwikkelen. Ongewenste grassen, struiken en bomen, die door de rijke omstandigheden juist sneller groeien, verdringen de heide. De voortplantings- en voedselmogelijkheden voor dieren nemen daardoor af en de biodiversiteit loopt sterk terug. Zonder herstelmaatregelen raken typische heidesoorten zoals stekelbrem, kruipbrem, klokjesgentiaan, blauwvleugelsprinkhaan, grondster, buntgras en levendbarende hagedis hun leefgebied kwijt en zullen verdwijnen.

Herstel is hard nodig

Om de heide en haar bijzondere soorten te behouden voor de toekomst, zijn er in veel gebieden dringend heideherstelmaatregelen nodig. Dankzij het ‘Platteland ontwikkelingsprogramma' (POP) van de Europese Unie en de steun van provincie Noord-Brabant, was het mogelijk om de afgelopen drie jaar in verschillende heidegebieden in Brabant te werken aan duurzaam heideherstel.

“De heidemaatregelen in deze projecten zijn gerealiseerd op de Regte Heide, Strabrechtse Heide, Oirschotse Heide, Beersedal en Groote Heide, en verschillende gebieden in de Kempen en de Maashorst”, vertelt Erik Ceelen, projectleider bij Bosgroep Zuid Nederland. Hij is medeverantwoordelijk voor de coördinatie en realisatie van de POP3-projecten* in Brabant. “Voor ieder gebied is eerst zorgvuldig in kaart gebracht wat er precies aan de hand was en welke maatregelen het beste kunnen bijdragen aan het beoogde herstel”, legt Erik uit. “Dat is vervolgens samen met de leden vertaald naar projectplannen die we in fases hebben uitgevoerd”.

Iedere maatregel heeft een eigen doel

“Om de problemen op de heide aan te pakken kun je denken aan maatregelen als maaien, chopperen, plaggen, opslag verwijderen, hydrologische maatregelen en waar nodig het verspreiden van mineralen”, vult Kirsti Zwaard aan. Als projectmedewerker ecologie bij Bosgroep Zuid Nederland is ze nauw betrokken bij de POP3-projecten. “We kiezen bij dit soort herstelmaatregelen bewust voor een gefaseerde en kleinschalige uitvoering”.

Verwijderen van de bovenlaag

“Het verwijderen van de bovenlaag is vaak hard nodig. Heide groeit namelijk het beste op schrale grond. De door stikstof verrijkte bovenlaag is dus veel te voedingsrijk en daarmee verre van ideaal. Grassen, struiken en boompjes doen het veel beter in deze rijke omstandigheden en ontwikkelen zich daardoor heel snel. Dat gaat ten koste van de heide. Als je niets doet, groeit de heide dicht en verdwijnt”, legt Kirsti uit. “Die rijke bovenlaag kun je aanpakken. Bijvoorbeeld door te chopperen. Daarbij verwijder je de vegetatie en een deel van de bovenste humuslaag. Chopperen gebeurt met een klepelmaaier waarbij de klepels maximaal vier centimeter van de humusrijke laag verwijderen. De machine raapt het choppermateriaal direct op, waarna het afgevoerd wordt. 

Soms is de laagdikte te dik, varieert deze te sterk of is het terrein erg ongelijk. Chopperen is dan niet mogelijk. In dat geval kun je kiezen om te plaggen. Daarbij schraapt een kraan het strooisel en de vegetatie af. Hierbij verwijder je dus ook de wortels van ongewenste vegetatie tot op de minerale bodem. De zaden van heide en andere waardevolle planten krijgen zo alle kansen om succesvol te kiemen”, vertelt Kirsti. “Daarbij laten we plekken met organische stof over, vandaar dat je na het plaggen een soort vlekkenpatroon ziet met lichte en donkere delen”.

Beide bovenstaande methodes zijn in de projectgebieden toegepast.

Maaien om te verjongen

Als het doel verjonging van de heide is, en de bovenlaag laat het toe, dan is maaien een goede optie. Deze maatregel is toe te passen bij heide die niet ouder is dan vijftien jaar. In deze POP3-projecten is ook gemaaid met dit doel. Het grote voordeel van maaien is dat de bodem minder wordt verstoord en er strooisel blijft liggen, wat gunstig is voor heel wat bodemdieren.

Verwijderen opslag om ruimte te geven aan heideontwikkeling

“Een andere belangrijke maatregel is het verwijderen van opslag”, vult Erik aan. “Met opslag bedoelen we de jonge exemplaren van bomen en struiken die optimaal profiteren van de stikstofrijke omstandigheden. Door deze zoveel mogelijk weg te halen, krijgt de heide weer de ruimte om zich te ontwikkelen. Het verwijderen kan handmatig of met een klein kraantje”, legt Erik uit. “Heel effectief, maar vaak wel een tijdrovende klus!”

Bodemherstel door toevoeging van mineralen

Ook het herstellen van de bodem speelde een belangrijke rol in de projecten. Een goede bodemwerking is immers de basis voor een gezonde en florerende heide. Op veel plekken in de projectgebieden was de bodem echter enorm verzuurd. Daarom is ervoor gekozen om mineralen toe te voegen door steenmeel te verspreiden. Een natuurproduct met mineralen die de nutriëntenbalans in de bodem herstellen en de bodemvitaliteit weer op peil brengen. Het type steenmeel is daarbij specifiek afgestemd op de tekorten die we hadden vastgesteld via bodemonderzoek. Steenmeel kent een langdurige werking, waarbij de mineralen die langzaam vrijkomen nog vele jaren een positieve invloed hebben. De bodem kan daardoor zijn werk weer doen wat ook bijdraagt aan het vermogen om vocht vast te houden.

Bladelse heide in de startblokken om zich weer volop te ontwikkelen

Een mooi voorbeeldproject zijn de heideherstelmaatregelen die we in de gemeente Bladel hebben uitgevoerd. In totaal is hier ruim negen hectare opslag verwijderd, zo’n twee hectare bovenlaag weggehaald door te chopperen of te plaggen en op ruim negen hectare heide steenmeel verspreid.
De gemeente Bladel heeft natuur en biodiversiteit hoog op de prioriteitenlijst staan. Verantwoordelijk wethouder Fons d’Haens vertelt: “Mensen komen zelfs van ver weg naar onze gemeente om van de natuur te genieten. Helaas heeft die natuur het wel zwaar. Met systeemherstel proberen we te zorgen voor meer robuuste en veerkrachtige gebieden. Zo kunnen we er ook in de toekomst van blijven genieten. Toen de mogelijkheid zich voordeed om in te zetten op heideherstel op de Kroonvensche Heide, de Cartierheide en het gebied Pals Noord en Zuid, hebben we dit met beide handen aangegrepen. Samen met Bosgroep Zuid Nederland hebben we de projectaanvraag voorbereid en ingediend. De Bosgroep heeft ook de coördinatie van alle werkzaamheden op zich genomen. Mooie projecten, waarvan we de eerste resultaten hopelijk in de nabije toekomst gaan zien”.

Koesteren voor de toekomst

Waardevolle projecten als POP3 maken het dus mogelijk om bijzondere gebieden en de flora en fauna die er leven te koesteren voor de toekomst. Natuurlijk is het van belang dat er aan de bron iets verandert in de hoeveelheid stikstof die vrijkomt. Dat is een uitdaging voor ons allemaal. Maar het is belangrijk om nu ook al iets te doen, voordat er veel heidegebieden, en de soorten die er leven, verloren gaan.

Kansen voor allerlei (zeldzame) soorten

“De POP3-herstelmaatregelen dragen daar op duurzame wijze aan bij”, vertelt Kirsti verder. “De variatie in structuur en leeftijd van de heidevegetatie kan weer toenemen en dat maakt de heidebiotoop robuuster en beter bestand tegen veranderingen en stressfactoren. Zoals de extreme droogte en stikstofdepositie. Het herstel betekent bovendien op termijn mogelijk ook kansen voor soorten die in het gebied thuishoren, maar door de verslechterde omstandigheden verdwenen zijn. Na de realisatie van de herstelmaatregelen zien we vaak dat het gebied een mooie ontwikkeling doormaakt. Als de ‘verloren’ soorten dan ook nog hun weg terugvinden naar hun oorspronkelijke thuisbasis, dan geeft dat extra veel voldoening. Daarom monitoren we de gebieden zorgvuldig. Zo kunnen we de veranderingen door de jaren heen goed volgen en de resultaten zien van alle inspanningen”.

* Deze POP3-projecten zijn onderdeel van het Plattelands Ontwikkelingsprogramma met als doel de achteruitgang van de biodiversiteit als gevolg van stikstof te stoppen, het duurzaam herstellen van bos- en heideterreinen en het verhogen van de ecologische kwaliteit en veerkracht van bodem en vegetatie, zodat biodiversiteit kan toenemen. Ze zijn mede mogelijk gemaakt door de provincie Noord-Brabant en het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland!

Tekst: Bosgroepen
Foto's: PxHere (leadfoto: bloeiende heide); Pieter Cox; Bosgroepen