Wijstgronden: bijzonder verschijnsel in ere hersteld

Toen de A50 van Oss naar Eindhoven zou worden aangelegd, zou het Annabos bij Uden onder het asfalt verdwijnen. Tot plaatselijke deskundigen de waarde van het laatste restant wijstmoeras benoemden. Het was één van de laatste plaatsen met wijstgronden, waar nog goed te zien was hoe het ijzerhoudende water aan het oppervlak komt en de stroompjes oranje kleurt. Officieel heet het 'moerassige gebieden op de hogere delen in het landschap, met ijzeroerbanken en een speciale samenstelling van flora en fauna'.

De Peelrandbreuk

“Wijst is een verschijnsel dat typisch te maken heeft met het breukensysteem van de Peelrandbreuk. Het is uniek, niet alleen in Nederland, maar ook in Europa en mogelijk wereldwijd,” zegt Thea Huijsmans. Zij is vanuit haar werk bij de provincie ruim tien jaar bij het verschijnsel betrokken. “De meeste breuken vind je in hard gesteente met een oorsprong diep in de ondergrond. Door de beweging van de aardkorst langs de breuken ontstaan hoge en lagere delen, de horsten en de slenken. De Peelrandbreuk is een zichtbare breuk in een delta, in sedimenten. Als je een kuil graaft over de Peelrandbreuk, kan je de breuk duidelijk zien. Het zichtbare deel begint in Limburg, in natuurgebied De Meinweg. Het loopt door in Brabant, tot aan de grote rivieren bij Oss. Aan de hoge kant heb je de Peelhorst, aan de andere kant de lagergelegen slenk.”

Oranje stroompjes

Extra bijzonder is dat de Peelrandbreuk het grondwater zo goed tegenhoudt. Het verschijnsel wijst treedt op waar het water, dat in de ondergrond vanuit het zuidoosten richting grote rivieren stroomt, op de Peelrandbreuk botst. Daar kan het niet verder stromen, de lagergelegen slenk in. Daardoor kwelt het op tot aan het maaiveld en komt aan de oppervlakte. “Het is eeuwenoud grondwater dat veel ijzer bevat. Als het aan de oppervlakte komt, oxideren de ijzerdeeltjes. Het water kleurt daardoor oranje,” legt Thea uit. “Het hoger gelegen Annabos ligt op de horst, waar het grondwater niet verder kan. Het komt er dus omhoog, waardoor een nat bos met kwelwater ontstaat. Het kwelwater stroomt als oranje beekjes richting de slenk. Daar zakt het in de droge zandgrond.”

Hoogveen

Het hogergelegen gebied van de Peelhorst zag er waarschijnlijk grotendeels zo uit als het Annabos nu. Het gebied was zo nat dat zich hoogveen vormde. Het veen is gewonnen en het gebied is ontwaterd voor de landbouw. De laatste restanten veen vind je nog op de grens tussen Brabant en Limburg, de Peelvenen.

Wijstherstel

Om de wijstgronden te kunnen herstellen, is er meer kennis nodig over de Peelrandbreuk zelf. Bijna twee jaar geleden is daarom een onderzoekssleuf gegraven vlakbij het Annabos in Uden. “Het was onverwacht druk met mensen die allemaal het bijzondere verschijnsel in de ondergrond kwamen bekijken. Een unieke mogelijkheid, want na het onderzoek is de sleuf weer dichtgemaakt.”

Inmiddels is ook de ecologische waarde van wijstgebieden breed bekend. Thea: “Door de ruilverkaveling is er veel wijst verdwenen. Maar er zijn vier grote herstelprojecten geweest in of nabij de Maashorst, waarvan het Annabos er één is. Een ander gebied ligt ten westen van Nistelrode, het wijstgebied Donzel. Ook het beekdal van de Venloop nabij Slabroek en het Wijstbos ten oosten van Zeeland zijn projectmatig aangepakt. Het succes van het wijstherstel maakte dat de provincie Noord-Brabant samen met het waterschap Aa en Maas het wijstherstel heeft voortgezet. Daar zijn wij heel blij mee.”

Boeren

De droogte van de laatste jaren vraagt meer aandacht voor waterberging tijdens natte periodes. “Het is belangrijk om het water op de hoge gronden van de Peelhorst vast te houden,” legt Thea uit. “Herstel van de slechte waterdoorlatendheid van de Peelrandbreuk en herwaardering voor de wijstgronden kan daarin een grote bijdrage hebben. We moeten de natte gronden en de bijzondere flora en fauna samen met de landschappelijke structuren, weer meer waarderen. Boeren waren vroeger blij met een nat perceel op de wijstgronden, want het was een toevluchtsoord in droge periodes. Veel van deze lokale kennis is verdwenen. In deze droge tijden is het juist weer bijzonder bruikbaar.”

Vroege Vogels

Het programma Vroege Vogels besteedt op 12 juni rond 19.50 uur op NPO2 aandacht aan het wijstverschijnsel van de Peelrandbreuk.

De uitzending gaat over de Peelrandbreuk bij Uden en over de wisenten op de Maashorst. Het is een verslag van het veldbezoek van presentator Menno Bentveld met wijst- en breukenonderzoeker Rimbaud Lapperre.

Tekst: Annelies Cuijpers, provincie Noord-Brabant
Foto's: provincie Noord-Brabant; Thea Huijsmans; Jan Timmers