Peelrandbreuk opengelegd voor wetenschappelijk onderzoek

De Peelrandbreuk markeert de overgang tussen de hoger gelegen Peelhorst en de lager gelegen Centrale Slenk. Het hoogteverschil varieert en kan oplopen tot plaatselijk vijf meter. Grondwater stroomt van hoog naar laag, maar de breuklijn blokkeert het vrij doorstromen van grondwater als gevolg van een combinatie van factoren, zoals verspringende aardlagen, verdichting, versmering en ijzerafzetting. De bodem aan de hoge of horstzijde bestaat voornamelijk uit grof zand en grind. Deze afzettingen zijn onder meer door de Maas en lokale riviertjes afgezet. De bodem aan de lage of slenkzijde bestaat daarentegen uit fijner zand en is vooral door de wind is afgezet. De grovere rivierafzettingen bevinden zich hier veel dieper. De stagnerende grondwaterstroming leidt tot opstuwing (kwel) in het maaiveld.

Nat en droog

Anders dan je zou verwachten, zijn de hoge gronden dus nat en blijven de lager gelegen gronden droog. Doordat het kwelwater (heel) veel ijzer bevat, krijgen de waterlopen en de bodem een oranje kleur. Deze zeldzame vorm van kwel heet wijst. Wijst is een bijzonder fenomeen, dat alleen onder deze specifieke omstandigheden voorkomt.

Onderzoeksleuf

Het startsein voor het onderzoek werd gegeven door bestuurders van organisaties die bij het onderzoek betrokken zijn. Vier teams van bestuurders hielden op 11 september 2018 een graafwedstrijd, waarbij een oppervlakkig begin werd gemaakt van de onderzoeksleuf. Daarna nam een graafmachine het werk over en werd veel dieper gegraven. Het resultaat was een 25 meter lange en bijna 3 meter diepe onderzoeksleuf door de Peelrandbreuk. Door het graven van deze sleuf, aan de Lage Burchtweg in Uden, werd de Peelrandbreuk op spannende wijze ondergronds zichtbaar gemaakt en kon van heel dichtbij wetenschappelijk worden onderzocht. Om het onderzoek in een droge sleuf uit te kunnen voeren, werd een tijdelijke grondwaterbemaling uitgevoerd.

Rimbaud Lapperre, onderzoeker VU Amsterdam: "We meten op verschillende manieren en in verschillende richtingen hoe ondoorlatend de Peelrandbreuk is. We willen graag begrijpen hoe de breuk dit voor elkaar krijgt en waarom die zo slecht water doorlaat. In de breuk hebben we een aantal monsters geslagen. Die monsters zitten dwars door de breuk heen. Dus we hebben een heel klein stukje breuk in die buis zitten en die monsters en buizen gaan naar de VU in Amsterdam en naar TNO in Utrecht. Het is natuurlijk belangrijk dat we de monsters secuur nemen en goed documenteren hoe ze in de breuk zitten, zodat we aan de getalen en metingen ook echt iets hebben. Na acht weken hard veldwerken, is de sleuf nu dicht. Het veldwerk is naar tevredenheid verlopen. We hebben heel veel informatie verzameld, waaronder lakprofielen en heel veel verschillende soorten monsters. Alle resultaten stoppen we later in een grondwatermodel. Zodat we dan de ondoorlatendheid van de breuk, zoals we die écht gemeten hebben, ook in een model kunnen gaan simuleren. Daarna kunnen we allerlei scenario’s doorrekenen, zoals veel regen, perioden van droogte of lage grondwaterpeilen. Dan kunnen we dat, nu de sleuf dicht is, toch nog allemaal vrij natuurgetrouw nabootsen."

Op dit moment zijn nog geen resultaten bekend van het hydrogeologisch onderzoek. De onderzoeksgegevens worden over twee jaar beschikbaar gesteld, als de artikelen zijn gepubliceerd voor het promotieonderzoek van Rimbaud Lapperre. Wel is tijdens het onderzoek onverwacht een archeologische vondst gedaan. In een dikke veenlaag aan de slenkzijde vonden archeologen onder meer kloosterstenen, stukken van vazen en een schoenzool. Waarschijnlijk uit de 13e eeuw (Late Middeleeuwen). Ook is duidelijk dat er onder deze veenlaag, die de kenmerken heeft van een gracht, is gegraven. Dat wijst erop, dat het organische materiaal is ontstaan in een niet-natuurlijke laagte. Of het daadwerkelijk een gracht is, wordt nog onderzocht.

Dit beeldverslag toont een terugblik vanaf het uitzetten van de piketpalen, de eerste schop in de grond, het slaan van de monsterbuizen, het bezoek van het UNESCO forum Geoparken, de publieksdagen tot aan het verwerken van de verzamelde monsters en data. Het onderzoek is mogelijk gemaakt door Provincie Noord-Brabant, Vrije Universiteit Amsterdam, Waterschap Aa en Maas en gemeente Uden.

Wijstherstel en beheer

De Peelrandbreuk ligt ten grondslag aan het fenomeen wijstgebied. De wijstgebieden van Oost-Brabant zijn uniek. De provincie Noord-Brabant zet zich daarom in voor herstel en beheer van deze gebieden. De afgelopen zes jaar investeerde de provincie flink in het wijstherstel. Onder meer door op de Maashorst de mogelijkheden voor herstelprojecten te verkennen en helpen uit te voeren. In drie pilotgebieden (Donzel, Slabroek, Graspeel) en in een gebied in Gemert-Bakel (Geneneind) zijn de afgelopen jaren herstelprojecten gerealiseerd. Daarnaast heeft de provincie een grote bijdrage geleverd in het afronden van het Annabos in Uden dat, gespaard bij de aanleg van de A50, is uitgegroeid tot het meeste gave stukje wijst. Ook zijn er meer mogelijkheden gekomen voor subsidiëring van wijstherstel. Zo is met subsidie natuurherstel te combineren met de bescherming en ontwikkeling van wijst. En projecten die gericht zijn op het zichtbaar maken van het breukenstelsel van de Peelrandbreuk en wijst komen in aanmerking voor subsidie van de provincie. Ook het vergroten van de bekendheid en herkenbaarheid van de Peelrandbreuk, wijst en het Geopark Peelhorst in oprichting in woord en beeld is subsidiabel. De komende tijd is het aan de gemeenten om initiatieven te ontwikkelen met steun van de provincie en waterschap Aa en Maas.

UNESCO Geopark

Bernheze, Landerd, Uden, Boekel, Gemert-Bakel en Deurne ondertekenden op 12 mei 2016, samen met de provincie Noord-Brabant en waterschap Aa en Maas, de intentieverklaring ‘De breuk van Peel naar Maas wijst je de weg’. Deze verklaring is een eerste stap om van de Peelrandbreuk met zijn unieke en karakteristieke wijstgebieden een Geopark te maken. De provincie Noord-Brabant heeft het initiatief aangezwengeld. Dit jaar nam de streek het stokje van de provincie over. Dit jaar is ook hard gewerkt aan aansluiting van de gemeenten aan de noordoostzijde van de Peelhorst (Mil en St Hubert, Sint Antonis en Oss) en provincie Limburg. Het Geopark Peelhorst moet straks de hele (Nederlandse) horst en bijbehorende breuken omvatten en één gebied vormen. We hopen de samenwerking met de nieuwe partners begin 2019 te bekrachtigen.

Tekst: Saskia Meijs, Provincie Noord-Brabant
Foto's: Provincie Noord-Brabant (leadfoto: wijst)