Zes vragen over de oorzaken en gevolgen van branden in de Amazone

Hoe uniek zijn de branden in het Amazonegebied?

Branden in het Amazonegebied komen ieder jaar voor. Met name in het droge seizoen, dat net begonnen is. Dit is voor boeren het moment om hun landbouwgronden vrij te maken voor nieuwe gewassen. Brand is hiervoor een veelgebruikte methode. Niet alleen in de Amazone, maar bijvoorbeeld ook in Afrika. Daarnaast wordt brand ingezet na ontbossing om gekapte bomen op te ruimen en zodoende nieuwe landbouwgrond te creëren voor veeteelt. En in het zuiden van de Amazone met name voor sojateelt. Branden zijn dus niet ongewoon voor deze tijd van het jaar, maar het aantal branden lijkt dit jaar een stuk hoger te liggen dan daarvoor.

Wat is bekend over de omvang en de oorzaak van de branden?

De cijfers van het Braziliaanse agentschap voor ruimteonderzoek (INPE) duiden op een toename van ongeveer 84% in het aantal branden ten opzichte van vorig jaar. Deze cijfers zijn gebaseerd op satellietbeelden. Omdat deze beelden niet het aantal branden, maar het aantal satellietdetecties van vlammen laten zien, is nog niet duidelijk hoe hoog de toename precies is. De omvang van de branden kan het best worden beoordeeld aan de hand van het uiteindelijke verbrande oppervlak en de verdeling daarvan door het gebied heen. Dit geeft ook meer duidelijkheid over de oorzaak. De satellietbeelden laten zien dat branden woedden in de Westelijke Amazone, een nat gebied waar van nature weinig branden voorkomen, en in de randen van de Amazone, waar veel landbouw wordt bedreven. Dit duidt erop dat het vuur door mensen is aangestoken. De branden kunnen vermoedelijk niet los gezien worden van de huidige toename in ontbossing.

Waarom leiden de huidige branden tot veel zorg?

Met name vanwege de bijzonderheden en kwetsbaarheid van het gebied. De Amazone is het rijkste gebied wat betreft diversiteit aan bomen-, planten- en diersoorten op aarde. Er leven duizenden bijzondere soorten. Met name het westelijke deel heeft een hoge soortenrijkdom. Ook slaan de bossen in de Amazone een kwart van alle CO₂ op aarde op. De effecten van branden op de biodiversiteit en het klimaat kunnen dan ook groot zijn. Daarnaast is de Amazone een relatief nat gebied dat minder bestand is tegen branden dan bijvoorbeeld Mediterrane gebieden, waar brand van nature meer voorkomt. De natuur hier heeft een groter herstelvermogen dan in de Amazone.

Wat voor gevolgen hebben de natuurbranden in het Amazonegebied?

De natuur kan wel herstellen, maar heeft hier lang voor nodig. De aanhoudende branden kunnen op den duur leiden tot het verlies van soorten. Bij branden komt opgeslagen koolstof vrij en het bos kan minder CO₂ opnemen, omdat er minder vegetatie zal groeien. Branden beïnvloeden de waterhuishouding in het gebied. Bomen houden veel water vast. Bij het verdwijnen van de bomen stroomt het water weg. Droge periodes worden hierdoor nog intenser en toekomstige branden heviger. Daarnaast komt een deel van de regenval in de Amazone van het bos zelf, gereguleerd door de waterdamp. De afname van het aantal bomen verstoort dit systeem en leidt tot minder regenval. Dit betekent meer droogte en een grotere vatbaarheid voor branden. Ook voor mensen zijn er directe gevolgen. De rook en roetdeeltjes die bij de branden vrijkomen, verminderen de luchtkwaliteit en zijn schadelijk voor de gezondheid.

Zijn natuurbranden ook ergens goed voor?

Branden zijn niet per definitie slecht. Ze komen soms van nature voor, bijvoorbeeld als gevolg van blikseminslag. In Mediterrane gebieden hebben planten zich aangepast aan vuur en groeien uit zichzelf weer terug (door zaadjes, uitlopen). Sommige plantensoorten hebben vuur of rook zelfs nodig om zich voort te planten. Vuur tegengaan in gebieden waar het van nature thuishoort kan dus problemen veroorzaken. Maar in het nattere Amazonegebied komen natuurbranden minder voor. De meeste branden hier zijn aangestoken. Voor ontbossing, om nieuw gras te laten groeien voor veeteelt, of juist om de kans op grote branden te voorkomen. Sommige boeren branden hun grond elke twee jaar om opgehoopt materiaal op te ruimen, waardoor er minder brandstof is voor een grote brand – het zogenoemde gecontroleerd branden.

Wat kun je doen om natuurbranden, specifiek in het Amazonegebied, te voorkomen?

Branden in de Amazone zijn voornamelijk veroorzaakt door mensen en voor ontbossing. Het voorkomen van ontbossing kan het aantal branden dan ook aanzienlijk verminderen. Sinds 2004 heeft de Braziliaanse overheid veel gedaan om ontbossing tegen te gaan. Goede implementatie van wetgeving, monitoring en strengere straffen, hebben de ontbossing sinds 2004 doen afnemen van ongeveer 25.000 vierkante kilometer per jaar (half Nederland) naar ongeveer 5.000 vierkante kilometer per jaar (provincie Gelderland). Sinds 2017 is de ontbossing echter weer toegenomen tot zo'n 8.000 vierkante kilometer in 2018. Implementatie van wetgeving en controle op de grond is weer nodig om de ontbossing terug te dringen.

In gebieden waar veel ontbossing plaatsvindt, met name in het zuiden, zijn kansen om een duurzame bosbouwsector op te bouwen. Daarmee krijgt het bos zelf financiële waarde in plaats van alleen de grond, en blijft het beter in stand. Ook Nederland kan de mate van ontbossing beïnvloeden. Door gecertificeerd hout te kopen waarvan de herkomst bekend is, of door minder soja uit Brazilië te importeren. Nederland is een grote importeur van soja als krachtvoer voor de veestapel. Door toe te werken naar een circulaire landbouw met voer uit eigen land, kan de vraag naar voer uit Brazilië dalen.

Tekst: Cathelijne Stoof, Frans Bongers en Pieter Zuidema, Wageningen University en Gert-Jan Nabuurs, Wageningen Environmental Research
Foto's: Alzenir Ferreira de Souza, CC0; NASA