Heideknotszwam uitgeroepen tot Paddenstoel van het jaar 2019

In de dertiger jaren van de vorige eeuw kwam de Heideknotszwam zeer algemeen voor in Nederland. Daarna is de soort langzaam achteruitgegaan. In het begin kwam dat vooral door ontginning van de ‘woeste gronden’; later door verrijking en verzuring. Hierdoor was de soort in de jaren zeventig en tachtig een grote zeldzaamheid geworden. Op de eerste Rode Lijst stond ze om die reden aangegeven in de categorie ‘bedreigd’. Sinds ongeveer 2000 is de Heideknotszwam aan een opvallende comeback bezig: het aantal waarnemingen is sinds die tijd sterk toegenomen. Landelijk komt de Heideknotszwam tegenwoordig weer vrij algemeen voor en is nu op de Rode Lijst in de categorie ‘kwetsbaar’ geplaatst.

Comeback van de Heideknotszwam

De comeback van de Heideknotszwam is vooral te danken aan een vermindering van de verzuring sinds ongeveer 1995. Ook een kleine reductie van de stikstofbelasting en de toename van plagwerkzaamheden in heidegebieden hebben hieraan bijgedragen. Hierdoor ontstonden er voedselarme mineraalrijke bodems waar de Heideknotszwam van houdt. Ondanks de comeback van de Heideknotszwam, neemt het oppervlak aan voor de paddenstoel geschikt areaal nog steeds af. Het inkrimpen van het areaal aan heide naar bos door de successie, blijft bijvoorbeeld een bedreigende factor van betekenis voor de Heideknotszwam. Ook de bezuinigingen op plagwerkzaamheden is een veel gehoorde oorzaak voor het verdwijnen van de Heideknotszwam. Als er niet geplagd wordt en de voedselrijke toplaag dus niet meer verwijderd wordt, verdwijnt het voedselarme aspect van de bodem. Heideknotszwammen verdwijnen dan vanwege de uitdijende heide en de voedselrijk wordende toplaag. Los van bovenstaande punten was 2018 een slecht jaar voor de Heideknotszwam vanwege de lange, warme, droge periode. Ook de heide zelf heeft het op veel terreinen zwaar te verduren gehad en stierf soms zelfs af. Dit jaar werden er in de eerste helft van januari onder invloed van het zachte winterweer veel paddenstoelen gemeld: er werden onder andere op twee plaatsen Heideknotszwammen gevonden.

Heidevegetaties biotoop van het jaar

De Nederlandse Mycologische Vereniging heeft de heidevegetaties uitgeroepen tot Biotoop van het jaar. De NMV heeft de indruk dat er minder naar de paddenstoelen van heidevegetaties wordt gekeken, terwijl er een aantal karakteristieke paddenstoelen voorkomen. Bovendien staat 79 procent van de paddenstoelensoorten van heidegemeenschappen op de Rode Lijst. Het uitroepen van de Heideknotszwam als Paddenstoel van het jaar 2019 heeft dan ook alles met het voorkomen in dit biotoop te maken. Op deze manier proberen we tegelijkertijd aandacht te vragen voor het biotoop en de paddenstoel. Doe mee en geef uw waarnemingen van de Heideknotszwam door aan de Nederlandse Mycologische Vereniging. Maak daarvoor een foto van de Heideknotszwam en mail deze samen met de vindplaats en de datum naar de NMV.

De Heideknotszwam

Het genus Clavaria (knotszwammen) kent in Nederland 17 soorten. De Heideknotszwam (Clavaria argillacea, Rode Lijst: kwetsbaar) is met de onderstaande informatie in het veld goed te onderscheiden van de andere knotszwamsoorten. De Heideknotszwam is een strogele tot gele knotsvormige zwam. Ze verschilt van andere gele knotszwammen door het vruchtbare bovenste deel van de knots, dat bleker van kleur is dan de tot 15 millimeter lange donkerder gele steel. De knots is 10 tot 80 millimeter lang en 2 tot 8 millimeter dik, en aan de bovenkant dikker dan de steel. De Heideknotszwam is een bodembewoner van voedselarme, zure zandgronden met een zekere dynamiek. De soort komt in bundeltjes of groepen voor, voornamelijk in open heidevegetaties, langs heidepaadjes, kalkarme duinheiden en vaak in voormalige stuifzandgebieden. Plaatselijk komen Heideknotszwammen ook voor in open dennenbossen, jeneverbesstruwelen en hoogveen. Ze is vooral een soort van jonge successiestadia. De voorkeur voor verstoven zand blijkt in het verspreidingspatroon uit concentraties van vindplaatsen op plaatsen met verstoven zand. In de kalkarme duinen worden Heideknotszwammen vooral in de wat lager gelegen en meer vochtige heidevlaktes gevonden. In de hogere duinheide duiken ze vooral op na periodes van regenval.

Tekst: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: Rob Chrispijn; Piet Brouwer; Martijn Oud 
Kaartje: NDFF