De leeftijd van een varen schatten

Eén van de mogelijkheden voor het schatten van de leeftijd van planten is om de verspreiding van een plantensoort en zijn populatie-opbouw (aandeel kiemplanten, juveniele en volwassen planten) te vergelijken met gebeurtenissen die zich in het verleden in het landschap hebben voorgedaan. Zo heeft Piet Bremer enkele jaren geleden de kolonisatie van de omgeving van Staphorst door Koningsvaren (pdf; 2,6 MB) gerelateerd aan dergelijke veranderingen. Koningsvarens zijn overblijvende planten die zich alleen op kale bodems vestigen, met weinig concurrentie van andere plantensoorten. Massale vestiging van Koningsvaren vindt alleen plaats bij grote ingrepen in het landschap.

Eén van die ingrepen was de aanleg van de spoorlijn tussen Zwolle en Leeuwarden tussen 1865 en 1868. Bij Staphorst werd een hoge spoordijk opgeworpen met aan weerszijden brede spoorsloten. Op het talud van deze spoorsloten staan fraaie, tot ruim twee meter hoge Koningsvarens. Iedereen die wel eens met de trein naar het noorden gereden is, en enige belangstelling voor de natuur heeft, heeft deze varens vast zien staan. Zo niet, dan is het de moeite waard om er eens naar uit te kijken. Ook professor Van Veldhuizen viel het in de jaren dertig van de vorige eeuw al op. Hij schrijft in zijn boek "Op en om Adderhorst" over "welk een genot het is te botanizeeren uit het coupéraam van den trein" en noemt als voorbeeld de "duizenden Koningsvarens langs den spoorweg" bij Staphorst.

Ook nu nog staan er honderden exemplaren langs het spoor. Dat grote aantal is op zichzelf al heel bijzonder. De populatie langs het spoor bestaat alleen uit volwassen planten. Het ontbreken van kiemplanten en juveniele planten wijst erop dat er alle langere tijd geen verjonging meer heeft plaatsgevonden. Waarschijnlijk waren de omstandigheden voor kieming alleen kort na aanleg van het spoor gunstig. De huidige planten langs het spoor zijn dus naar verwachting allemaal ruim 150 jaar oud!

Uit de analyse bleek bovendien een duidelijke relatie tussen de omvang van de Koningsvarens en hun, op basis van de landschappelijke ingrepen, geschatte leeftijd. Koningvarens vormen compacte klonen, bijna pollen, die met toenemende ouderdom langzaam groter worden. Na 150 jaar hebben deze "pollen" een diameter van ruim twee meter behaald. De doorsnede van een "Koningsvarenspol" is daarmee een goede indicator voor het schatten van de leeftijd.

Dat de Koningsvarens langs het Staphorster spoor deze leeftijd hebben bereikt is ook bijzonder. Koningsvarens verdragen maaibeheer slecht. Gelukkig worden de planten bij het maaien van de spoortaluds door de beheerder ontzien. Hopelijk wordt dit beheer gecontinueerd, ook nu Koningsvaren sinds begin 2017 niet langer beschermd is onder de nieuwe Wet Natuurbescherming.

Dit is een bericht in het kader van ‘Driehonderd jaar planten kijken in Nederland’. Neerlands eerste ‘florist’, David de Gorter (1717-1783), werd driehonderd jaar geleden geboren. Maandelijks berichten we over interessante aspecten uit het plantkundig onderzoek.

Meer lezen over de reactie van Koningsvaren op veranderingen in het landschap (pdf; 2,6 MB)

Tekst: Edwin Dijkhuis, FLORON
Foto's: Edwin Dijkhuis, FLORON; Piet Bremer