Zeer zeldzame Vliegenorchis in twintig jaar sterk achteruit

Bericht uitgegeven door Werkgroep Europese Orchideeën [land] op [publicatiedatum]

De afgelopen jaren hebben leden van de WEO oude vindplaatsen van de Vliegenorchis geïnventariseerd. De voorlopige resultaten tonen een negatieve trend. Het aantal populaties van deze soort is in twintig jaar tijd gedaald van 15 naar 8.

In slechts twee decennia is het aantal populaties van de Vliegenorchis (Ophrys insectifera) teruglopen van 15 naar 8 (stand in 2014). Dit is een schrikbarende afname. Deze negatieve trend is gebaseerd op kwantitatief onderzoek. In dit onderzoek is het aantal huidige populaties is vergeleken met de situatie 20 jaar geleden. Toch zegt het niets over de kwaliteit van de afzonderlijke populaties, bijvoorbeeld uit hoeveel planten een populatie bestaat. De vraag is hoe levensvatbaar de huidige populaties zijn. Van de 8 populaties bestaan er 3 uit slechts 1 tot 2 planten. De overige populaties zijn omvangrijker en variëren van 10 à 15 tot 100 à 150 bloeiende planten. De komende jaren richt de WEO zich op het kwalitatieve deel van het onderzoek.

Vliegenorchis

De Vliegenorchis is een van de meest tot verbeelding sprekende orchideeën van Nederland. De donkerbruine tot zwarte bloemen zien er uit als een insect. Daarnaast verspreidt de plant feromonen om bestuivers te lokken. De soort wordt alleen bestoven door jonge mannetjes van de graafwesp Argogorytes mystaceus. De mannetjes zien de bloem aan voor een wijfje en doen vaak meerdere pogingen om te paren met de bloem (pseudo-copulatie). Tijdens deze pogingen krijgen de mannetjes stuifmeelklompjes opgeplakt. De mannetjes tuinen nog vaak in deze val alvorens ze leren dat het geen echt wijfje is. Op deze manier zorgt de soort voor kruisbestuiving. Op de website van Jean Claessens & Jacques Kleynen zijn foto's te vinden van de bestuiving.

Hakhoutbeheer, herstel van oude traditie of doelsoortsynchronisatie?

De Vliegenorchis wordt voornamelijk aangetroffen in zoomvegetaties van struwelen, hakhoutbosjes, de randen van kapvlakten en ruige delen van kalkgraslanden. (Duurzaam) behoud van de soort staat of valt met begrazing en hakhout- en bosrandbeheer. De afgelopen jaren is gebleken dat diverse orchideeënsoorten, waaronder Vliegenorchis, positief reageren op de toegenomen lichtinval als gevolg van hakhout- of middenbosbeheer. Helaas ging het in veel gevallen om toevalstreffers. In de jaren tachtig van de vorige eeuw is op veel plekken met traditioneel hakhoutbeheer gestart. Dit na veel aandacht rondom deze vorm van beheer. Er is destijds gekeken naar hoe men vroeger hakhout- en middenbosbeheer met overstaanders toepaste.

Of deze oude traditie ook voldoende rekening houdt met de levenseisen van een soort als Vliegenorchis is maar zeer de vraag. Uitgaande van eerdere ervaringen, namelijk dat diverse orchideeënsoorten positief reageren op de toegenomen lichtinval als een gevolg van beheer, zou het zinvoller zijn om kapacties en hakhoutbeheer toe te passen op de plekken waar soorten zoals de Vliegenorchis voorkomen. Lukraak kappen kan succes opleveren, maar toont gelijkenis met de Lotto. Speel je niet mee dan weet je zeker dat je niks zult winnen en speel je wel mee dan is de kans om te winnen erg gering. Het verdient aanbeveling om de levenseisen van de Vliegenorchis als randvoorwaarden te gebruiken bij het plannen en uitvoeren van beheersmaatregelen. Ook het tijdstip is hierbij van belang. Veel beheerders vergeten namelijk dat de bladrozetten van de Vliegenorchis reeds in december/januari bovengronds verschijnen (begrazing!). Dit nieuwe principe heet doelsoortsynchronisatie, een type beheer dat een doelsoort (of enkele doelsoorten) centraal zet en de beheersmaatregelen (inclusief het tijdstip van uitvoeren) synchroniseert met de levenscyclus en levenseisen van een soort.

Waarnemingen doorgeven

Het is van groot belang dat waarnemingen van de Vliegenorchis worden gemeld. Een waarneming indienen kan op Waarneming.nl of door een mail te sturen naar de WEO. 

Tekst: Mark Meijrink, Werkgroep Europese Orchideeën
Foto's: Mark Meijrink; Mark Engels
Kaart: Verspreidingsatlas.nl