Wintergroene orchideeën; Deel 1 Bokkenorchis

Bericht uitgegeven door Werkgroep Europese Orchideeën [land] op [publicatiedatum]

De winter is vaak een grauwe en grijze periode voor plantenliefhebbers. Wat veel mensen niet weten is dat er in Nederland een aantal zogenaamde ‘wintergroene’ orchideeënsoorten voorkomen. In het eerste deel belichten we de Bokkenorchis.

Hoe te herkennen?
De Bokkenorchis (Himantoglossum hircunum) onderscheidt zich van andere soorten door de karakteristieke bloemen die voorzien zijn van een lang spiraalvormig gewonden lip. De grote planten zijn makkelijk te herkennen in de doorgaans vrij rijke vegetatie. De plant dankt zijn naam aan de bokkengeur die door de bloemen verspreid wordt. De bloei kan al half mei beginnen, met een uitloop tot eind juni begin juli. De bladeren van de plant zijn stevig en breed maar beginnen al tijdens de bloei geel te kleuren.

Groeicyclus
In het vroege najaar komen de planten al boven de grond en vormen relatief grote bladrozetten. In de loop van de maand mei ontwikkelt zich vanuit het bladrozet een bloeiaar. De ervaring leert dat dit alleen met de grote bladrozetten gebeurt, met vijf of meer rozetbladeren en een doorsnede van soms meer dan 20 centimeter. Eenmaal in volle bloei kan de Bokkenorchis een hoogte van wel 80 centimeter bereiken. Na de bloei ontwikkelen zich, afhankelijk van het succes van de bestuiving, een aantal zaaddozen en sterft de plant bovengronds geheel af.

Verspreiding
De afgelopen jaren zijn er steeds meer meldingen van vondsten van de Bokkenorchis in ons land. Waren er tot de jaren vijftig van de vorige eeuw af en toe meldingen uit Zuid-Limburg en de duinstreek ter hoogte van IJmuiden, tegenwoordig reiken de waarnemingen tot op Terschelling. De Bokkenorchis is daarmee te vergelijken met de, naar het noorden uitbreidende, Bijenorchis (Ophrys apifera).

Beheer
De Bokkenorchis komt op enkele plaatsen in wegbermen voor. Het toegepaste maaibeheer moet met deze wettelijk beschermde plant rekening houden. In het bloeiseizoen kan dan vanzelfsprekend niet gemaaid worden. Maar bovendien is het zaak het maaitijdstip af te stemmen op de rijping van het zaad en op de aanwezigheid van de rozetten. Dat betekent dat gemaaid moet worden na de zaadzetting en voordat de rozetten uitkomen die met maaien flinke schade zouden oplopen. Begin september is dan de beste periode.

Vrijwilligers
Jos Lammers is sinds enkele jaren initiatiefnemer van een groepje vrijwilligers die de gemeente helpt bij het beheer van Bokkenorchis. Door doelsoortsynchronisatie toe te passen en de gemeente van gerichte beheeradviezen te voorzien heeft de populatie Bokkenorchis zich uitgebreid. Ook weten hoe je orchideeënbiotopen buiten natuurgebieden beheert? De W.E.O. heeft onlangs een praktijkgids uitgegeven. Deze is nog te bestellen middels het forum van de Werkgroep. Binnenkort verschijnt hier ook een pdf-versie van de gids.

Wintergroen?
Formeel gezien is wintergroen wellicht niet geheel de juiste benaming voor deze groep planten. Wintergroen wordt vaak gebruikt voor een groep planten die bladhoudend is. Wintergroene orchideeën zijn niet bladhoudend maar overwinteren wel als bladrozet. De komende periode belicht de W.E.O. de duo's Bijenorchis - Vliegenorchis, Harlekijn - Hondskruid en Aapjesorchis - Poppenorchis.

Tekst: Jos Lammers, Mark Meijrink (red.), Werkgroep Europese Orchideeën
Foto's: Jos Lammers