Weinig eikels door kaalvraat rupsen in voorjaar

Bericht uitgegeven door Biocontrole en De Natuurkalender op dinsdag 1 december 2009

In grote delen van het land hebben eiken dit jaar zeer weinig eikels geproduceerd. De oorzaak was de enorme hoeveelheid rupsen van vooral de kleine wintervlinder in het voorjaar. Ze hebben op grote schaal de bloemknoppen weggevreten. Reeën, eekhoorns en vogels, die zich in de winter te goed doen aan eikels zullen het moeilijk krijgen.

In het  voorjaar  2009  is er sprake geweest van een extreem hoog aantal rupsen en bladwespen larven (zie Foto 1). De rupsen van de kleine wintervlinder (Operophtera brumata) spanden de kroon. De rupsen vormen voor  vogels een essentiële voedselbron in het voorjaar. Alleen waren er dit jaar zo veel rupsen dat de vogels niet konden voorkomen dat op veel plaatsen in Nederland bomen volledig kaal werden gevreten, waaronder de eiken.

Foto 1: Rupsen en een larve van een bladwesp (Foto: Silvia Hellingman)

Het beperkte eikelaanbod geldt in ieder geval in het noordelijke deel van Nederland en wordt bevestigd door de boswachters van Staatsbosbeheer Regio Noord, Alwin Scholten van Plantgrow management in Lochem, de beheerder van het Landgoed Eysinga State in Sint Nicolaasga en diverse gemeentelijke medewerkers en groenvoorzieners uit het noorden. Een landelijk beeld is echter niet beschikbaar. In het zuiden zijn de berichten wisselend. Sommigen geven aan dat ze veel eikels zien, maar dan waren het bomen die geen wintervlinder overlast hebben gehad. Martijn van der Spoel van BSI bomenservices meldde wel dat in Wassenaar veel eikels aanwezig zijn. 

Gebrek aan voedsel
Doordat de rupsen naast het jonge blad ook de bloemknoppen wegvreten (zie Foto 2) kan de boom geen eikels produceren. Voor vele dieren en vogels waaronder eekhoorns, bosmuizen, reeën en Vlaamse gaaien dienen de eikels als voer in de winter als er geen insecten meer zijn. Het is dit jaar te verwachten dat er plaatselijk veel dieren niet aan voldoende voedsel zullen komen wegens het ontbreken van eikels.

Foto 2: Eikenboom helemaal vol met rupsen en larven van bladwespen. Ook een pop is al zichtbaar (Foto: Silvia Hellingman).

Momenteel veel kleine wintervlinders
Het grote aantal rupsen in het voorjaar heeft er voor gezorgd dat er nu veel volwassen mannetjes en vrouwtjes zijn. De ontwikkeling wordt gevolgd met zogenaamde feromoonvallen. Vanaf 28 oktober werden de eerste mannetjes van de vlinders aangetroffen. Sinds 21 november worden ook de eerste vrouwtjes gezien. De vrouwtjes kunnen niet vliegen. Ze zitten op de stammen en takken van bomen te wachten om bevrucht te worden (zie Foto 3). In bewoonde omgevingen zitten ze ook op de kozijnen en gevels op een mannetje te wachten.  Dit is vaak het geval als de rups “afgewaaid” is vlak voor de verpopping. Dan zoekt de rups een spleet waar hij kan verpoppen.

Foto 3: Vrouwtje (zonder vleugels) en enkele mannetjes van de kleine wintervlinder (Foto: Silvia Hellingman).

Verstoring in de natuur
De rupsen worden naast de vogels ook gegeten door de larven van gaasvliegen (Chrysoperla carnea) en door de larven en volwassen individuen van het tweestippelig lieveheersbeestjes (Adalia bipunctata). Deze rovers hebben er ook niet voor kunnen zorgen dat veel rupsen zich tot volwassen vlinder hebben kunnen ontwikkelen. Met behulp van feromoonvallen zijn de afgelopen periode meer mannetjesvlinders gevangen dan verwacht. Ook het aantal vrouwtjes dat wordt aangetroffen op de bomen is hoger dan normaal. Kennelijk is er dit jaar sprake van een verstoring in de natuur en zijn er te weinig bestrijders geweest. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat ons landschap te ‘clean’ wordt waardoor er te weinig bloemen beschikbaar zijn met de voor sluipwespen en volwassen gaasvliegen benodigde nectar.

Overlast volgend jaar
Hoe de overlast volgend jaar zal worden hangt af van de winter. Als het een kwakkelwinter (zacht en nat) wordt, dan sneuvelen vanzelf veel insecten die nu als ei overwinteren. Na het uit het ei komen zijn temperatuur en de hoeveelheid neerslag bepalend voor de overlevingskansen. Als de omstandigheden volgend jaar vergelijkbaar zijn met 2009 dan zullen we wederom kampen met een overvloed aan rupsen.

Tekst: Silvia Hellingman, Biocontrole en Arnold van Vliet, De Natuurkalender
Foto’s: Silvia Hellingman, Biocontrole