De Elster Buitenwaarden: een bruisend natuurgebied vol kansen
Provincie UtrechtEen drassige uiterwaard strekt zich uit tot aan de horizon. In het mistige ochtendlicht glinstert een dun laagje water op het land. In de verte slingert de Nederrijn. Hier aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug ligt natuurgebied de Elster Buitenwaarden, een van de natuurgebieden waar ecoloog Markus Feijen een bijzondere band mee heeft. Het is 145 hectare met veel kansen om zich verder te ontwikkelen, een droom voor elke ecoloog. ''De vele overgangen in het landschap maken dit gebied uniek'', zegt Markus. “Boven op de Heuvelrug is de grond droog en bevat deze weinig voeding, dichter bij de rivier is het nat en is het rijk aan voeding.’’ De provincie is eigenaar van twee derde van het gebied, Utrechts Landschap van een derde en die beheert ook het gebied.
De Elster Buitenwaarden is een van de weinige plekken waar de stuwwal direct overgaat in de uiterwaard, zonder bebouwing ertussen.
In verbinding
Natuurinrichting speelt een belangrijke rol in het verbinden van natuurgebieden. Via een faunapassage kunnen damherten, reeën en dassen tussen de uiterwaarden en de Utrechtse Heuvelrug bewegen. Ook aan de rivierkant is de Elster Buitenwaarden verbonden met verderop gelegen natuur. Markus wijst: “Deze kwelgeul staat in verbinding met het water bijna tien kilometer verderop. Er is een hoogteverschil van bijna drie meter. Daardoor stroomt het water en is het dus altijd schoon.’’
Hoogwaardige natuur
Dit gebied heeft ook vele kansen voor hoogwaardige natuur door het mozaïek aan verschillende bodemsoorten én de invloed van kwel. Kwel is water dat onder druk uit de grond komt. In de Elster Buitenwaarden ligt kalkrijk zand, dat door de rivier is afgezet. Ook ligt er zand met weinig kalk, dat na het smelten van het ijs in de ijstijd naar beneden is gespoeld. Doordat de rivier hier wordt gestuwd, borrelt het schone kwelwater op vanuit zowel de rivier als vanuit de Utrechtse Heuvelrug.
Ontelbare planten en dieren
Markus kan zich nog goed herinneren dat er maïs werd verbouwd in de Elster Buitenwaarden. Tientallen jaren was het gebied in agrarisch gebruik. De waterkwaliteit was laag en er leefden weinig verschillende planten en dieren. “In 2014 maakten we samen met de provincie Utrecht plannen voor natuurontwikkeling in de Elster Buitenwaarden. In 2024 rondden we de laatste werkzaamheden af,’’ vertelt Markus. Het was een intensief, maar buitengewoon opwindend traject.
Om de natuur te herstellen is eerst de voedselrijke bovenlaag afgegraven: 500.000 kuub in totaal. Want voordat de grond was afgegraven kon het waardevolle kwelwater niet door de dikke kleilaag heen komen. “In kwelwater zitten mineralen zoals calcium, magnesium en kalium, waar bijzondere planten afhankelijk van zijn,’’ vertelt Markus. “Na het afgraven van de kleilaag verscheen zandgrond. Dat is een uitstekende basis voor de ontwikkeling van nat schraalland.’’ Ook de nieuw gegraven geulen worden gevoed met kwelwater. Om het gebied een boost te geven is er maaisel van een bloemrijk gebied uit de omgeving uitgestrooid. Het gras in de uiterwaard staat inmiddels vol met kruiden. In mei kleurt het hier geel van de bloeiende grote ratelaars. Door de inrichting is een natuurgebied ontstaan dat ontelbare soorten bloeiende planten, vissen, amfibieën en vogels aantrekt.
Boordevol kansen
In de geul met flauwe oever kunnen waterplanten zoals waterviolier gaan groeien. Het moeras vormt een uitstekend paaigebied voor vissen zoals de riviergrondel, kleine modderkruiper en de bittervoorn. “En natuurlijk zwemt er karper en brasem, wat weer goed voedsel is voor de visarend.’’ De ogen van Markus lichten op als hij vertelt over de kansen van het gebied. “Hopelijk zien we straks watersnippen die elkaar versieren en broedt de roerdomp in het rietmoeras.”
Nu al zijn vogels zoals de kluut en kleine plevier volop aanwezig op de drassige velden.
Bloemenzee
Aan het eind van het onverharde pad dat voor wandelaars is aangelegd, lopen we door de uiterwaard richting ‘de botanische parel’, zoals Markus het natte schraalland noemt. Hier ontwikkelt zich veertig hectare aan bloemenzee. In het eerste jaar is al heel wat bijzonders opgekomen, zoals vetblad, parnassia en rietorchis. Eromheen ligt een ruiger landschap dat wordt begraasd door galloways en koniks. De distels die daar zullen groeien, bieden een overvloed aan nectar voor insecten.
Boven verwachting
Net als Markus is Martin de Haan, projectleider van de provincie, enorm enthousiast over het project. “Op oude kaarten hadden we gezien dat de rivier ooit dichter tegen Elst aan lag. Zo kwamen we op het idee om de oude rivierstreng te herstellen en daarmee de diversiteit aan planten en dieren terug te brengen. Het gebied heeft tijd nodig om zich helemaal te ontwikkelen. Het is nu al rijk aan bedreigde planten die we er niet gezaaid hebben, zoals driekantige en stekende bies. Het resultaat overtreft daarmee onze stoutste verwachtingen.’’
Dat het uiteindelijk gelukt is, dat er zo’n grote oppervlakte uniek landschap ontstaat in Nederland, daar word ik heel blij van.
Meer informatie
Tekst en beeld: provincie Utrecht (leadfoto: Elster Buitenwaarden)