Kokerjuffers met ‘plantenhuis’ leven volop in Nederlands water

Insecten zijn heel belangrijk voor het functioneren van ecosystemen en een belangrijk onderdeel van de biodiversiteit. Ze zijn onmisbaar bij de bestuiving van planten en bomen, waaronder groente- en fruitgewassen. Ze houden ook de bodem gezond en ze zijn een voedselbron voor vele andere dieren.

Ook in het water leven insecten. Waterkevers en waterwantsen leven als larve én als volwassen dier in het water. Als volwassen insect kunnen ze van watertje naar watertje vliegen. Van andere insectensoorten leven alleen de larven of nimfen in het water en de volwassen dieren op het land. Deze groep van insecten vormt daardoor een belangrijke schakel tussen water en land. In beide milieus moeten de omstandigheden goed genoeg zijn, willen deze insecten overleven. De schietmotten met hun larven, bekend als ‘kokerjuffers’, vormen zo’n groep.

Schietmotten

De larven van schietmotten worden aangeduid als kokerjuffers, omdat de meeste een mobiel huisje bouwen waarin ze leven. In Nederland leven wel meer dan 180 soorten kokerjuffers die je in het water kan aantreffen. Om die goed op naam te brengen, moet je een expert zijn. Maar op grond van de kokers die de larven bouwen, kan iedereen ze wel groeperen in een aantal categorieën.

In 2024 richtte het burgerwetenschapsproject Waterdiertjes.nl de campagne in het bijzonder op de kokerjuffers, om meer te weten te komen over waar en wanneer ze worden waargenomen. Wat kwam daaruit naar voren? En wat was afgelopen jaar het algemene beeld van de waterkwaliteit volgens Waterdiertjes.nl?

Algemeen beeld 2024

In 2024 zijn door de vrijwilligers van Waterdiertjes.nl ruim 870 opnamen gedaan, waarbij op iedere plek waterdiertjes verzameld en doorgegeven worden. Daaruit valt het cijfer voor de waterkwaliteit te berekenen. Die hoeveelheid waarnemingen ligt op hetzelfde niveau als voorgaande jaren. Interessant is dat de aandacht vanuit het buitenland (met name België) voor deelname aan Waterdiertjes.nl groeit, met 4 procent van de waarnemingen.

De meeste opnamen zijn verricht in sloten (43 procent), beken (15 procent), plassen en vennen (12 procent) en stadsvijvers (11 procent). Het gemiddelde rapportcijfer voor de waterkwaliteit gebaseerd op de gevangen waterdieren was een 6. Dit geeft een matige kwaliteit aan. De verdeling van de waterkwaliteitsklassen is in grote lijnen vergelijkbaar met voorgaande jaren. Wel is dit het jaar met het kleinste aandeel van goede en redelijke waterkwaliteit tot nu toe: maar ongeveer een kwart van de wateren.

De kokerjuffers

In totaal zijn er 738 larven van kokerjuffers geregistreerd tijdens 156 zoektochten. Dit betekent dat bij ongeveer één op de vijf keer deze larven zijn aangetroffen. De larven van de kokerjuffers zijn vooral aangetroffen in het voorjaar en de zomer (april tot augustus) en maar beperkt in het najaar. Juni is de maand met de meeste waarnemingen, mede doordat dan de IVN Slootjesdagen zijn. Relatief gezien zijn de larven het vaakst gevangen in de maanden april, mei en augustus.

Indicatoren

De verschillende soorten waterdieren stellen allemaal hun eigen eisen aan de waterkwaliteit. Er zijn soorten die indicatief zijn voor een slechte waterkwaliteit, zoals de aanwezigheid van veel wormen. Andere soorten komen alleen in schoon water voor. De larven van de kokerjuffers worden samen met de larven van steenvliegen en eendagsvliegen gezien als indicatoren voor een betere waterkwaliteit. De aan Waterdiertjes.nl doorgegeven waarnemingen laten eveneens zien dat de larven van kokerjuffers vaker worden aangetroffen bij een betere waterkwaliteit.

Bij een slechte waterkwaliteit is de aanwezigheid van kokerjuffers niet vastgesteld en ook bij een onvoldoende kwaliteit zijn de kokerjuffers nauwelijks aangetroffen. In ruim 40 procent van de monsters met een goede waterkwaliteit zijn de larven juist wel gezien. 

Verschillende typen kokerjuffers

Er is een groot verschil in hoe vaak de larven met verschillende soorten kokers zijn waargenomen. Zo’n 20 procent van de kokerjuffers maakt trouwens helemaal geen koker (naakte kokerjuffers). De larven met een zijden koker zijn nauwelijks gevonden of herkend. Ook het aantal larven met een koker van zand of grind is beperkt. Larven met een kokertje gemaakt van plantmateriaal met al dan niet een takje erbij, zijn veruit het meest gevangen en ook nog eens op de meeste locaties.

Uit de waarnemingen blijkt dat bijna driekwart van de aangetroffen kokerjuffers een huisje maakt waarin plantmateriaal is verwerkt. Het is niet zo heel verwonderlijk dat deze zo talrijk zijn, want van de in Nederland levende kokerjuffers bouwen ruim 75 soorten een kokertje van plantmateriaal terwijl er zo’n 50 soorten zijn met een kokertje van zand of grind en ruim 40 zonder koker.

Uit de geografische verspreiding van de verschillende typen kokerjuffers blijkt dat larven met een kokertje van plantmateriaal hoofdzakelijk in de lager gelegen delen van Nederland zijn gezien. De aanwezigheid van zulke kokerjuffers hangt samen met de aanwezigheid van water- en oeverplanten. Dit verband is bevestigd door statistische analyses van de door de vrijwilligers verstrekte informatie over de aanwezige planten.

Eendagsvliegen in 2025

Waterdiertjes.nl stimuleert de bewustwording over het onderwaterleven door via de waterdierwaarnemingen de biodiversiteit en waterkwaliteit te beoordelen. Ook in 2025 gaan we met Waterdiertjes.nl de waterkwaliteit weer in kaart brengen. Dit keer besteden we speciale aandacht aan de larven van eendagsvliegen. Ook de eendagsvliegen vormen een brug tussen land en water. Als larven leven ze doorgaans een langere tijd in het water, terwijl de volwassen fase van korte duur is. Maar in welke wateren kun je ze allemaal aantreffen en in welke maanden van het jaar worden ze gezien? Samen met welke andere dieren worden ze gevonden? Door waterdiertjes te zoeken en de vangsten door te geven, en de dieren daarna weer terug te zetten, help je mee om hier meer inzicht in te krijgen. Het zoeken van waterdieren en het doorgeven kan het hele jaar via Waterdiertjes.nl.

We bedanken alle vrijwilligers die in 2024 meegedaan hebben met Waterdiertjes.nl, want zonder hun inzet was dit onderzoek niet mogelijk geweest.

Tekst: Edwin Peeters en Dorine Dekkers, Wageningen University & Research; Anton Gerritsen en Jorne Grolleman, GLOBE Nederland; Froukje Rienks, Nederlands Instituut voor Ecologie; Maria Sanabria en David Tempelman, Stichting Semblis; Sylvia Spierts-Brouwer, IVN Natuureducatie; Michiel Wilhelm, TAUW Nederland
Foto's: J. Soetens (leadfoto: kokerjuffer met huisje gemaakt van plantmateriaal); David Tempelman; Maria Sanabria
Figuren: Waterdiertjes.nl