De mangroves van Bonaire vormen een uniek maar kwetsbaar ecosysteem. Vanaf een afstand geven de mangrovebossen langs de lagunes van Lac Baai een vrij eentonig beeld. Op zich klopt die constatering wel, want er zijn maar heel weinig planten die kunnen leven op deze bijzondere groeiplaats. Maar wie de mangrovebossen van dichtbij weet te benaderen, ziet dat er wel degelijk verschillen zijn. Het is ook niet zo dat alle mangroves tot dezelfde groep behoren. De drie soorten van Bonaire laten zien dat er drie plantenfamilies zijn die drie soorten ‘leveren’ die tegen de barre groeiomstandigheden zijn opgewassen dankzij hun bijzondere aanpassingen. Met een hoge dichtheid aan takken en wortelstelsels vestigen de mangrovebomen zich stevig in de modderige ondergrond. De dikke bladeren beschermen ze tegen uitdroging van de felle zon en geven een plaatsje aan het opgenomen zout uit het water. Dit zout slaan ze op in hun bladeren en laten ze vallen als ze voldoende zijn gevuld. Niet alle planten kunnen dit, ook mangroveplanten onderling hebben ieder hun eigen manieren in petto. Iedere soort heeft ook nog eens een voorkeur voor een bepaalde groeiplaats. Dankzij deze diversiteit vormen mangrovebossen zowel een pioniersbegroeiing als een eindstadium van successie.
Iedere soort haar eigen stek
Als je vanaf zee richting land vaart, kom je opeenvolgend drie verschillende soorten tegen. De rode mangrove (Rhizophora mangle) kan zich met haar opvallende steltwortels als het ware uit het zoute water omhoog houden en daarmee nog altijd zuurstof voor groei en ontwikkeling onttrekken. Aan de randen van het mangrovebos zijn het struiken, maar meer naar de kust kunnen het metershoge bomen worden met karakteristiek rood hout. De lange en vertakte steltwortels stellen de (jonge) bomen ook in staat om zich te verplaatsen naar lichtere groeiplekken buiten de schaduw van oudere bomen. Daarom worden ze ook wel ‘walking mangroves’ genoemd. De zaden van de rode mangrove ontkiemen als het ware nog als ze aan de boom vastzitten en vallen bij rijping als complete zaailing rechtstandig naar beneden, in de hoop grip te krijgen in de zachte modder of later wanneer ze voldoende zijn afgedreven naar nieuwe groeiplaatsen in of rondom de lagune.
De soort die we als tweede aantreffen als we vanaf de zee naar het binnenland proberen te komen, is de zwarte mangrove (Avicennia germinans). Ook de naam van deze soort heeft te maken met de kleur van het hout. De bladeren van beide soorten lijken qua bouw en vorm op elkaar, maar van de zwarte mangrove zijn ze kleiner, grijzer en hebben zoutklieren op het oppervlak waardoor het overtollige zout kan worden afgevoerd. Verder zijn er geen gelijkenissen, want in plaats van steltwortels hebben zwarte mangroves recht omhoog stekende ademwortels die ook op deze manier zuurstof uit de atmosfeer weten te onttrekken. Deze ademwortels worden ook wel ‘pneumatoforen’ genoemd. Zwarte mangroves staan verder van het water af dan de rode mangroves, die de golven en de grote hoeveelheden water weten te trotseren.
De derde en laatste soort is de witte mangrove (Conocarpus erectus), die groeit op plaatsen die ook bij hoog water niet onderlopen. De witte mangrove moet wel opgewassen zijn tegen het zoute grondwater, maar deze boom heeft geen luchtwortels nodig om aan de zuurstofbehoefte te voorzien.
Kustbescherming en kraamkamer
Mangrovebossen zijn van onschatbare waarde voor mens én natuur. Een strook mangroves houdt de kust- en oeverbodem van het eiland namelijk stevig in bedwang. Tijdens stormen of hoogwater breken de wortels en takken van de bomen de stroming en voorkomen daarmee dat grote stukken van de lagune door erosie verloren gaan. Samen met het koraalrif dat voor de lagune van Lac Baai ligt, is dit een efficiënt natuurlijk kustverdedigingswerk.
Diergaarde Blijdorp onderzoekt met het programma RoffaReefs de kansen voor de bescherming van het kustkoraal en de rol die deze onderwaterwereld speelt in de verjonging en aanwas van vissenpopulaties. In hoeverre de onderwaterstructuren van de mangroves bijdragen aan een gezonde visstand, wordt nog onderzocht. Daarvoor is de kennis en hulp van een enthousiaste groep vrijwilligers van Mangrove Maniacs van groot belang. Het is namelijk nog niet duidelijk welke vissoorten er precies afhankelijk zijn van de aanwezigheid van mangrovebossen, terwijl dit voor veel soorten ongewervelde onderwaterdieren, zoals krabben en sponzen, al onomstotelijk is vastgelegd. Dat geldt ook voor de vele soorten watervogels van het eiland. Koereigers, zilverreigers en fregatvogels maken dankbaar gebruik van de dichte kruinen van de mangroves om broedkolonies te vormen. Pelikanen en flamingo’s houden zich op aan de randen van het mangrovebos en struinen de rustige lagune af naar vis en andere prooidieren.
Mangrove Maniacs
Het mangrovebos van Lac Baai is ontzettend belangrijk voor de biodiversiteit van Bonaire. Hoewel er niet altijd mangrovebossen op het eiland voorkwamen, is het tegenwoordig toch erg belangrijk om dit kwetsbare ecosysteem in stand te houden. Dat kan niet zonder de inzet van de vrijwilligers van de Mangrove Maniacs.
De lagune wordt op natuurlijke wijze voorzien van ‘vers’ zeewater dat door kanalen en tunnels door het mangrovebos stroomt. In de loop der jaren kunnen deze kanalen volledig dichtgroeien en hun functie verliezen. Hierdoor wordt het water in de achterliggende lagune steeds zouter en kunnen de mangrovebomen het zoutgehalte niet meer aan en sterven af. Daarbij komt ook nog dat er bedreigingen zijn voor het mangrovebos vanaf de landzijde. Wilde ezels en geiten hebben het eiland op sommige plaatsen van alle vegetatie ontdaan waardoor slib en modder tijdens hevige regenbuien de lagune instroomt. Teveel slib is ook een gevaar voor het overleven van de (jonge) mangroves. De jonge planten verstikken, verzilten en verdrogen tijdens het droge seizoen. Alle aanpassingen ten spijt, te veel zout, hitte en slib kunnen ook voor een geharde mangrove fataal zijn.
De Mangrove Maniacs houden in het mangrovebos van Lac Baai de kanalen en tunnels voor de doorstroom van het zeewater naar de lagune open door het verwijderen van takken en wortels op plaatsen waar de kanalen dicht dreigen te groeien. Ze proberen ook de erosie die door de loslopende dieren wordt veroorzaakt aan te pakken door landinwaarts nieuwe plaatsen aan te planten met mangroves en deze voor de geiten en de ezels te beschermen. Al deze maatregelen bij elkaar verbeteren de waterkwaliteit en waarborgen de ontwikkeling en successie van het mangrovebos voor een langere periode. Ook op andere plaatsen aan de zuidkust van Bonaire worden kleinschalig nieuwe mangrovebossen aangeplant met zaailingen die in Lac Baai worden opgekweekt.
Mangroves dicht bij huis
In botanische tuinen zijn mangroveplanten van diverse soorten aanwezig. Wie echt een goed beeld wil krijgen van een ‘levensecht’ mangrovebos buiten de tropen, kan hiervoor zeker een bezoek brengen aan Burgers’ Zoo in Arnhem. In de Mangrove van deze dierentuin is al vele jaren een prachtig ecosysteem te zien van een mangrovebos uit Belize. Ook in Diergaarde Blijdorp hopen we binnenkort deze bijzonder belangrijke bomen beter onder de aandacht te brengen.
Nieuwe film over mangrove
Hinke Lise Hoekstra, laatstejaars studente Kust- en Zeemanagement, maakte in het kader van een stage voor de Hortus botanicus Leiden onderstaande film over mangrove. Ze filmde onder andere in Burgers' Zoo.
Het belang van de mangrove (Bron: Hinke Lise Hoekstra voor Hortus botanicus Leiden)
Meer informatie
- Verdere informatie over de ecologie en de bescherming van de mangrovebossen op Bonaire is te vinden op: www.hopibonaire.com, www.mangrovemaniacs.org en www.roffareefs.com.
Tekst: Louwerens-Jan Nederlof, Tim van Wagensveld en Sander van Lopik, Diergaarde Blijdorp, Rotterdam
Beeld: Tim van Wagensveld; Iris van den Akker; Hortus botanicus Leiden; Hinke Lise Hoekstra