De échte verhalen achter de Overasseltse koortsboom, de Brummense spookboom en de Bladelse heksenboom

Bomen spreken tot de verbeelding en zijn vaak een bron voor verhalen. Denk aan de twee bomen uit de Hof van Eden in het scheppingsverhaal: de levensboom en de boom van goed en kwaad. In dit paradijs mochten Adam en Eva voor eeuwig blijven, zolang ze maar niet van de boom van goed en kwaad zouden eten. We weten allemaal hoe het afliep. De slang verleidt Adam toch een appel uit de boom te nemen. Een boze God stuurt Adam en Eva het paradijs uit en ontzegt ze de toegang tot de boom van het leven. Dag onsterfelijkheid. 

Bijzondere bomen op de kaart

Ook achter bomen op de Monumentale bomen-kaart op de Atlas Leefomgeving schuilen bijzondere verhalen. Je komt als boom niet zo maar op deze kaart van de Bomenstichting. Zo moeten bomen minimaal tachtig jaar oud zijn, in goede gezondheid verkeren en een levensverwachting hebben van minstens tien jaar. Maar nog belangrijker: de bomen moeten een bijzondere waarde hebben. Bijvoorbeeld doordat ze zeldzaam zijn vanwege hun soort, vorm, hoogte of dikte. Of omdat ze een ecologische, natuurwetenschappelijke of cultuurhistorische waarde hebben.



Een aantal van deze bomen speelt een hoofdrol in Nederlandse sagen (spannende volksverhalen over bovennatuurlijke verschijnselen) en legenden (christelijke volksverhalen over een heilige of een heilig voorwerp). Zo weten we uit volksverhalen dat mensen vroeger tegen kinderen vertelden dat ze uit de holle stam van de zogeheten kinderbomen kwamen. Zoals de beroemde iep van Kraantje Lek. Deze bomen zijn er niet meer en met de bomen verdwenen de verhalen.

Maar sommige overgeleverde sagen en legenden over deze bomen zijn nog springlevend. Zoals die van de koortsboom in Overasselt, de spookeik in Brummen en de heksenboom in Bladel. Volgens de Maand van de Geschiedenis zijn beeldvorming, framing, misleiding en waarheidsvinding van alle tijden. Ga mee op speurtocht naar de feiten achter de fabels.

De koortsboom in Overasselt

In Overasselt in het natuurgebied van de Hatertse Vennen staat bij de ruïne van de Sint-Walrickkapel de enige echte ‘koortsboom’ van Nederland. Koortsbomen konden volgens het volksgeloof koorts afbinden. Het idee? Koortslijders hangen een kledingstuk aan de boom. De koorts gaat dan van het lapje stof naar de boom. En weg is je koorts. Koortsbomen worden daarom ook wel lapjesbomen genoemd.

Waar komt dit ritueel bij de Overasseltse koortsboom vandaan en hoe oud is het? Volgens oude theorieën ging het om een magisch-religieus ritueel uit een heidens Germaans verleden. Deze misvatting is grotendeels te wijten aan de publicatie van twee legenden van de Wijchense onderwijzer Gomaris Mes (1848-1918).

In de vijftiende eeuw was de Sint-Walrickkapel populair als bedevaartsoord, maar vanaf de zeventiende eeuw raakte de kapel in verval. Niemand wist in de negentiende eeuw meer wie Walrick was. Vanaf halverwege de negentiende eeuw zijn de eerste meldingen dat mensen lapjes in bomen en struiken gaan hangen in de hoop op genezing. Toch een beetje een merkwaardig ritueel vond de roomse onderwijzer Gomarius, een fervent pleitbezorger voor het Nederlandse katholicisme en groot liefhebber van de Wijchense omgeving. Wat doe je als je een ritueel wilt legitimeren? Maak het zo oud mogelijk. Plaats het in een rijk katholiek verleden. En verbind het aan een bekende heilige.

Dat deed Gomarius in twee legenden. In de eerste legende heeft de zieke dochter van een heidense rovershoofdman hoge koorts. De wanhopige vader zoekt hulp bij Sint-Willibrord. Willibrord adviseert de rovershoofdman: "Bind het snoer van uwer haren aan den elzenstruik buiten uwe woning en van dezen is de koorts geweken." Het meisje geneest wonderbaarlijk en daarna bekeren vader en dochter zich tot het christendom. Zij sterven later als martelaren als heidense rovers uit wraak hun huis in brand steken. In de tweede legende geneest Willibrord in 777 niemand minder dan Karel de Grote bij de kapel. Uit dank sticht Karel de Grote de kapel voor Sint-Willibrord.

Een mooi staaltje framing. Gomarius rechtvaardigt het opbinden van kleding door het in een rijk katholiek verleden te situeren, waarmee het een respectabele ouderdom krijgt. Ook zet hij zo Wijchen op de kaart als bedevaartsoord. Van heinde en ver stroomden pelgrims toe. Maar inmiddels weten we wel beter. Onderzoek toonde aan dat de resten van de kapel uit de vijftiende eeuw stammen en dat de kapel toch echt ter ere van Sint-Walrick is gesticht en niet ter ere van Sint-Willibrord.

Traditie nog springlevend

Waar tradities vaak wel overleven, hebben bomen niet het eeuwige leven. Nog steeds roepen mensen de hulp in van de koortsboom in Overasselt. Maar de huidige koortsboom is aan het einde van de negentiende eeuw geplant. Deze moet niet alleen koorts wegnemen, maar ook allerlei andere ongemakken, tot examenvrees toe. In 2020 werd het er weer drukker toen corona toesloeg. "De heilige boom zou genezen, dus het loopt er storm in coronatijd", kopte Trouw. Er hingen zelfs mondkapjes in de boom. En het geloof in de geneeskrachtige boom is nog steeds springlevend. Zo vertelt de 89-jarige Marietje in de Gelderlander in 2022 hoe de boom het leven van haar dochter redde.

Zelf een lapje ophangen?

De ruïne ligt in een prachtig natuurgebied. Combineer een bezoekje aan de ruïne met een ronde tussen de vennen door. Visit Nijmegen zette er deze mooie wandelroute uit. En als je een lapje wilt ophangen, doe het dan als niemand het ziet en vertrek zonder dat iemand het ziet. Anders werkt het niet, aldus het Meertens Instituut!

De spookeik bij Brummen

Langs de weg van Zutphen naar Brummen staat een markante oude eik. Deze boom staat vlakbij een boerderij die Dijkzicht heet. In de wijde omtrek staat de boerderij echter bekend als de ‘spookboerderij’ en de eik als de ‘spookboom’. Dit allemaal vanwege een sage die een aantal varianten kent.

De oudste versie is gevonden in de Doesburgsche Courant van 2 november 1940. Een boerenzoon moest het leger van Napoleon in. Als hij terugkomt, ontdekt hij dat zijn vriendin met een ander is getrouwd. Hij verhangt zich aan de takken van de eik. In versie twee heeft ene Antoon, de zoon van Kremmer, verkering met een meisje. Zijn ouders vinden haar te min. Na een woede-uitbarsting van zijn vader over deze relatie hangt hij zich op aan een tak van de eik. De geest van zijn zoon blijft de boer achtervolgen en hij verhuist. Latere bewoners worden ook weggejaagd door het spook. Niemand durfde de boerderij daarna nog te kopen.

Archiefonderzoek kan dit verhaal echter niet bevestigen. Het enige echtpaar dat aantoonbaar in de boerderij heeft gewoond, waren Egbert Mulder en Anna Willemsen. Journalist Willy Heitling geeft in 1973 toe dat hij die eerste versie verzonnen heeft. Jachtopzichter Jaap Krul komt met een alternatieve verklaring. Vroeger reden koetsjes met carbidlampen van Brummen naar Zutphen. Dit zorgde voor weerkaatsing van de lichtjes in de vele ramen van de boerderij en gaf een spookachtig effect. Ook was de hooiberg bekend bij marskramers en verliefde stellen. Niet zelden kwamen er stemmen uit de hooiberg. De lichten en geluiden zorgden er volgens Krul voor dat mensen dachten dat het er spookte.

Maar die feiten staan de nieuwsgierigheid van mensen niet in de weg. Sinds de jaren zestig en zeventig gaan jongeren ’s nachts op spokenjacht op de boerderij. De lokale bevolking meldt echter nooit overlast van spoken, wel van dronken jongeren. In 2006 maakte ghosthunter Joost Knop een filmpje van de spookboerderij, inclusief infraroodopnames. Hij dikt de sage behoorlijk aan: generatie op generatie zou zich aan de eik hebben opgehangen. Op het filmpje is echter niets paranormaals te zien. Wel mistflarden, maar dat zijn volgens Knop krachtvelden. Deze hernieuwde aandacht zorgt wel voor een opleving. Wikipedia erkent de spookboerderij op een zeker moment als een van de zes bekendste paranormale spookhuizen.

Een brand verwoestte de boerderij gedeeltelijk in 2011. Op diezelfde plek staat nu een pannenkoekenrestaurant. Maar de spookeik staat er nog steeds. Zes meter hoog is hij en al meer dan drie eeuwen de stille getuige van deze bijzondere plek. Hij is waarschijnlijk de enige die kan vertellen of het er nu wel of niet spookt.

Een kijkje nemen bij de spookeik?

De spookeik ziet er overdag niet zo heel eng uit. En als je dan toch in Brummen bent, neem ook een kijkje bij zijn dikke broertje, want in Brummen vind je de dikste boom van Nederland bij Huize Veldzicht. Mooieroutes.nl zette er deze wandelroute uit die voert langs de kolos, maar ook langs mooie loofbossen en landhuizen.

De heksenboom van Bladel

Aan de rand van Bladel staat de heksenboom van Zwarte Kaat. Deze boom ontleent zijn naam aan een verhaal van de huisarts Jan Renier Snieders uit 1852. In zijn boek 'Het kind met de helm' beschrijft hij het leven van Zwarte Kaat. Deze vrouw met ravenzwart haar en een haviksneus is eind zestiende eeuw de leider van de Helleneindse bende. Deze bende zorgde voor veel onrust in de Kempen. Hoeves werden beroofd, kooplieden vermoord en kerken geplunderd.

En dan ontvoert Kaat een pasgeboren baby, het jongetje Thomas. De bende vertrekt naar Duitsland, maar keert na achttien jaar terug naar de Kempen om nog een keer een grote slag te slaan. Het leidt tot een confrontatie met Floris, de oudere broer van Thomas, met een fatale afloop voor Zwarte Kaat. Die eindigt al krijsend op het schavot. Haar lichaam wordt niet in gewijde grond begraven, maar op de hei. Op haar graf komt geen kruis, maar een heester. Die groeit al snel uit tot een spookachtige boom: de heksenboom.



In werkelijkheid is de heksenboom een fraaie beuk die aan het eind van de negentiende eeuw is geplant, zo’n kleine halve eeuw na het verschijnen van Snieders’ verhaal. Volgens het Meertens Instituut berust het verhaal niet op bronnen en aan het waarheidsgehalte van de beschreven gebeurtenissen wordt sterk getwijfeld.

In Bladel wordt de geschiedenis van Zwarte Kaat dankbaar omarmd om Bladel op te kaart te zetten. Zo zette de ANWB een fietsroute uit, vind je bij het toeristenbureau Visit Brabant een bronzen beeld van Zwarte Kaat, en verkoopt De Bolle Brouwketel in Bladel Zwarte Kaat-bier. Maar ook gaan jaarlijks zo'n drieduizend kinderen, mede door dit mooie verhaal, op ontdekkingstocht door het bos en leren ze zo meer over de natuur.

Volg het spoor van Zwarte Kaat

Verzonnen of niet, het blijft een spannende geschiedenis. Vroeger maakte Zwarte Kaat de Kempen onveilig, nu zit ze verstopt in de Kempense natuur. Deze fietsroute van Visit Brabant van 36 kilometer volgt het spoor van Zwarte Kaat in de Kempen. 

Verhalen dragen bij aan natuurbehoud

Weer terug naar de Maand van de Geschiedenis. De geschiedenissen van deze bijzondere bomen laten zien dat beeldvorming, framing, misleiding en waarheidsvinding van alle tijden zijn. Maar waar of niet, wat maakt het eigenlijk uit?

De geschiedenissen laten vooral de kracht van verhalen zien. De heksenboom en de koortsboom zijn prachtige bomen. Maar hun geschiedenissen zullen er ook aan hebben bijgedragen dat de heksenboom in 2019 tot Boom van het Jaar werd verkozen en de koortsboom in 2022 met een tweede plek bijna Boom van het Jaar werd.

De Bomenstichting en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed werken nu aan een onderzoek hoe monumentale bomen in Nederland beter beschermd kunnen worden. Laten we die verhaalkracht blijven gebruiken om mensen de natuur te laten ontdekken en om deze natuur te kunnen behouden! 

Meer weten?

• Je kunt nog de hele maand oktober deelnemen aan allerlei interessante activiteiten. Kijk voor meer informatie op Maandvandegeschiedenis.nl.
• Er staan nog veel meer mooie monumentale bomen in Nederland. Kijk op de Monumentale bomen-kaart op de Atlas Leefomgeving waar ze staan. 
• 'De Bladelse heksenboom van Zwarte Kaat' op Nature Today.
• Wil je meer weten over oude en nieuwe verhalen? Kijk dan eens in de Volksverhalenbank van de Lage Landen (Meertens Instituut).

Bronnen:

• Bijzondere bomen in Nederland 250 verhalen | Bomenstichting.
• Verhalen van Stad en Streek: Sagen en Legenden in Nederland (pdf: 50,6 MB) | Willem de Blécourt, Ruben A. Koman, Jurjen van der Kooi en Theo Meder.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Foto's: Rob Visser; Fotoarchief Atlas Leefomgeving; Steven Trooster; Jeroen Philippona 
Kaart: Atlas Leefomgeving