Poëzie is overal in het landschap, als je maar goed kijkt

“Mijn favoriete straatgedicht is een gedicht van J. C. Bloem, dat op een putdeksel gegraveerd staat op de Ganzenmarkt in Utrecht. Ik was daar al heel vaak overheen gefietst en gelopen, zonder het te zien”, lacht Kila van der Starre. Ze werkt als onderzoeker en universitair docent Moderne Letterkunde aan de Universiteit Utrecht. “En ik maar denken dat ik alle gedichten in Utrecht wel zo’n beetje kende.”

Als student merkte Kila al dat mensen niet veel poëziebundels kopen, maar dat poëzie wél leeft buiten het boek. Haar proefschrift Poëzie buiten het boek. De circulatie en gebruik van poëzie uit 2021 bevestigde deze conclusie: mensen komen vooral in contact met gedichten buiten het boek. Niet alleen op uitvaarten, bruiloften, de radio en televisie of in podcasts. Ook in de openbare ruimte lezen mensen gedichten.

In 2017 richtte Kila de website Straatpoezie.nl op. Iedereen kan hier plekken met straatpoëzie in Nederland en Vlaanderen aanmelden. Inmiddels staan er 3167 gedichten op. "Gedichten in de openbare ruimte zeggen iets over onze tijd", vertelt Kila. "Ik vond het belangrijk om dit stukje literair erfgoed te archiveren. Zo gaat het niet verloren."

Niet zomaar op die plek

Het interessante is volgens Kila dat een gedicht op een bepaalde plek ook een relatie aangaat met de omgeving. Vaak staat het er niet zomaar. Zo is het gedicht van Bloem ter ere van de voltooiing van het riool in 1990 in de putdeksel gegraveerd. “Omdat het gedicht zelf ook gaat over water, een netwerk en een sluis, is de putdeksel een geweldige drager voor het gedicht. Het herinnert aan een belangrijke gebeurtenis en tekst en omgeving versterken elkaar."

Omgeving laat een gedicht spreken

Die relatie met de leefomgeving kan er ook voor zorgen dat een gedicht een andere betekenis krijgt voor de lezer. Neem het gedicht ‘Eb’ van M. Vasalis. Kila legt uit: “Het gedicht vind je aan de Belgische kust in Oostende. De eerste regel is: ‘Ik trek mij terug en wacht’. Doordat je aan het strand staat, lijkt het net alsof de zee het zegt. Maar staat het gedicht bovenaan een rouwadvertentie, zoals ook geregeld gebeurt met de teksten van Vasalis, dan ervaar je die eerste regel anders. Dan is het misschien net alsof de overledene tot je spreekt.” In Oostende versterkt het gedicht de omgeving van het strand en andersom.

Eb

Ik trek mij terug en wacht.
Dit is de tijd die niet verloren gaat:
Iedre minuut zet zich in toekomst om.
Ik ben een oceaan van wachten,
waterdun omhuld door 't ogenblik.
Zuigende eb van het gemoed,
dat de minuten trekt en dat de vloed
diep in zijn duisternis bereidt.

Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?

M. Vasalis (Bron: Straatpoezie.nl, gedicht verscheen in Gedichten, 1997)

Ontdek poëzie in de natuur

Ook in de natuur vind je gedichten. Op Straatpoezie.nl staan diverse poëzieroutes, waarvan ook een aantal in natuurgebieden. Zo nodigt de fietspoëzieroute Dichter bij de polder je uit het polderlandschap in de Alblasserwaard door de ogen van Nederlands bekendste dichters te bekijken.

Bij Nieuw-Lekkerland vind je bijvoorbeeld het gedicht dat Jan Eijkelboom in 2002 schreef. Hij legt heel mooi een verband tussen een boom en het landschap waar de boom in staat. Zo ga je zelf misschien ook anders kijken naar de waarde van bomen in het polderlandschap. Op de uitgestippelde route van 41 kilometer vind je nog meer gedichten. Geen zin om ze allemaal te bekijken? Stippel dan met de Regionale fietsroutekaart op Atlas Leefomgeving je eigen route uit.

Een boom alleen
verleent het platte land een aanzien
dat het bij al die weidsheid,
zo naar de hemel toe
nog nodig had

Jan Eijkelboom 2002 (Bron: Dichterbijdepolder.nl)

Bomen als stille getuigen bij wie je altijd welkom bent

Ben je niet zo’n fietser, maar hou je wel van poëzie? Ga dan wandelen! Zo stelde oud-NOS-presentator John Jansen van Galen de Poëzieroute Veluwezoom (pdf: 794 KB) van dertien kilometer samen. Van Galen koos onder andere voor het gedicht ‘Beukenlaan’ van Rutger Kopland. De dichter beschrijft heel mooi de ontmoeting van een mens met het landschap. In zijn gedicht is de ontmoeting tussen mens en boom troostrijk: bomen als stille getuigen bij wie je altijd welkom bent.

De gedachte dat deze bomen weten
wie ik ben, uit al die mensen deze toevallige
man, vrouw, deze ene
ze komen zo langzaam uit het gazon
gaan zo langzaam langs het pad
verdwijnen zo langzaam
de gedachte dat deze bomen
om mij geven, dat ze op mij wachten,
dat ze weten dat ik kom

Rutger Kopland (Bron: Straatpoezie.nl, gedicht verscheen in Tot het ons loslaat, 1997)

Friese dichters in Natura 2000-gebied Wijntjeterperschar

Nog een mooie wandeltip: poeziëroute Wijnjeterperschar van drie kilometer midden in een Natura 2000-gebied. Dit gebied ligt langs beekdalrivier het Koningsdiep ten zuidoosten van Drachten. Loop door zeldzame blauwgraslanden en over vennetjes en ruig gras en laat je verrassen door de gedichten van Friese dichters. Benieuwd naar andere poezieroutes in Natura 2000-gebieden? Kijk op de kaart Natura 2000-gebieden welke poëzieroutes er nog meer in Natura 2000-gebieden liggen. Zoals de Taalroute op Schiermonnikoog. 

Een gedicht is een cadeautje

Uit het onderzoek van Kila blijkt dat zeventig procent van de volwassenen wel eens poëzie buiten tegenkomt. Een op de vijf mensen overkomt dit een keer per maand of vaker. Kila zegt: “De impact van een gedicht in de leefomgeving verschilt van persoon tot persoon. Het kan aanzetten tot nadenken, de geest prikkelen of verbazing opwekken. Natuurlijk kan het ook irriteren. Toch geven de meeste mensen aan dat ze het onverwacht tegenkomen van een gedicht als iets positiefs, als een cadeautje ervaren. En een derde voelt na het tegenkomen van een gedicht zelfs de behoefte om meer poëzie te lezen of horen."

Poëzie leeft, juist buiten de deur

Poëzie op gevels, muren en stoepen brengt je niet alleen in contact met je omgeving. Het zorgt ook voor verbinding met andere mensen. Kila besluit: “Poëzie is sociaal en mensen willen het delen met elkaar. Ze wisselen bijvoorbeeld gedichtenbundels uit, delen poëzie op sociale media, of laten delen van een gedicht op hun lichaam tatoeëren. Poëzie leeft, niet alleen thuis en in je hoofd, maar ook juist buiten de deur.”

Kijk of er leuke poëzieroutes bij jou in de buurt zijn

Ga jij ook op ontdekkingstocht? Op Straatpoezie.nl kun je kijken of er leuke poëzieroutes bij jou in de buurt zijn. En kom je een mooi gedicht tegen? Meld het aan op de website. Je kunt er ook informatie vinden over de poëziewandelingen en -fietstochten in Utrecht die Kila zelf ontworpen heeft en die je kunt ontdekken met een gids. Of download de gratis app VERS van stichting Interactive Culture. In de app volg je de S-symbooltjes om routes langs straatgedichten te volgen. Bij elke halte luister je naar een audioverhaal over het straatgedicht dat je op die plek ziet staan.

Woon jij tegenover een muurgedicht en heb jij een speciale band opgebouwd met die woorden? Of fiets je regelmatig langs een gedicht in de natuur of elders dat je van buiten kent? Kila is persoonlijke verhalen aan het verzamelen over straatgedichten in Nederland en Vlaanderen. Stuur jouw persoonlijke verhaal naar Kila op via Verhaal insturen op Straatpoezie.nl. 

Sta op en wankel en ga op ontdekkingstocht

Om met de woorden van de bekende Utrechtse dichter Ingmar Heytze te eindigen: ‘Sta op en wankel.’ Ga op ontdekkingstocht en ontdek de kracht van poëzie op plaatsen waar je die normaal niet zoekt.

Meer informatie

• Op Straatpoezie.nl kun je zoeken in heel veel gedichten in Nederland en Vlaanderen. Je vindt er ook wandel- en fietsroutes, en je kan bijvoorbeeld langs Utrechtse straatpoëzie wandelen of fietsen onder leiding van een gids. 
• Download de gratis app VERS met poëziewandelingen.
• Documentaire Sprekende stenen, over straatpoëzie in Utrecht. Op 12 februari 2024 is er om 16:30 uur een gratis vertoning van de documentaire in Utrecht.
• Onderzoek naar het woord 'zee' in gedichten, onderzoek in de database van Straatpoezie.nl.
• Poëzie kan je in beweging brengen. Te voet of met de fiets. Maar wil je meer weten over bewegen en hoe de leefomgeving daar positief aan kan bijdragen? Meld je aan voor de inspiratiesessie Genoeg beweging voor iedereen, wat werkt? 

Tekst: Eline Wester, Atlas Leefomgeving
Foto's: Straatpoëzie.nl (leadfoto: regels uit 'De hoofdige boer' van A.C.W. Staring); Eline Wester; Saskia Klumpers, Naturalis
Kaarten: Atlas Leefomgeving