Nieuwe zeekomkommer: om de vingers bij af te likken

Op zaterdag 21 september kwamen de duikers van Stichting Duik de Noordzee Schoon terug van een zesdaagse expeditie. Doel van deze expeditie was, zoals altijd, het verwijderen van afval (met name visnetten) van Noordzeewrakken. Tijdens deze 25e expeditie werden elf duiken gemaakt op acht verschillende wrakken. Deze lagen in België, in het zuiden van de Nederlandse Noordzee en met name in het gebied op en rond de Bruine Bank. Er kwamen ruim zes volle bigbags met stukken visnet en 200 kilogram vislood mee terug. Op één wrak werd een nog niet eerder uit de Nederlandse Noordzee bekende soort zeekomkommer waargenomen.

Aparte groep

Zeekomkommers (Holothuroidea) vallen net als zeesterren en zee-egels onder de stekelhuidigen (Echinodermata). Tot nu toe zijn uit ons deel van de Noordzee minder dan tien soorten zeekomkommers bekend. In alle gevallen worden die gevonden in dieper water verder uit de kust. Zeekomkommers zijn onopvallende dieren. Sommige hebben inderdaad de vorm van een komkommer, zij het vaak met tentakels. Ze liggen op de zeebodem of zitten deels verstopt in rotsspleten. Meerdere soorten leven in zachte bodems, waarbij alleen de uitgespreide tentakels boven de bodem uitsteken. Juist deze worden in Nederland regelmatig in bodemmonsters van de Noordzee aangetroffen.

De vondst

Renate Olie, een van de vrijwilligers, let naast het opruimen van afval ook extra op de verschillende diersoorten die ze onder water ziet. Op de eerste expeditiedag raakte ze even in de war tijdens een duik op het onbekende wrak met nummer NL1802. Alsof ze tropisch zacht koraal zag in de Nederlandse Noordzee! Helaas trok het dier zich redelijk snel volledig terug in een holte van het wrak. Renate bleef in de buurt en vond even later een meter verderop nóg zo’n dier. Gelukkig bleef dit exemplaar wel lang genoeg zichtbaar voor enkele foto’s. Marco Faasse herkende daarop Pawsonia saxicola, een zeekomkommer die nog niet eerder in de Nederlandse wateren was gevonden.

Verborgen in holten

Het verspreidingsgebied van Pawsonia saxicola loopt globaal gezien van de west- en zuidkust van de Britse Eilanden via Frankrijk, Spanje en Portugal tot de Azoren en omvat ook de Middellandse Zee. Voor onze (zuidoostelijke) Noordzee gaat het om een geheel nieuwe soort. Het betreft echter geen exoot omdat de soort op eigen kracht vanuit omringende wateren onze wateren heeft bereikt en niet door direct toedoen van de mens is geïntroduceerd.

Het wrak NL1802 ligt vrij zuidelijk en nabij de windparken van België en Borssele. Daarop werden al eerder nieuwe soorten voor Nederland ontdekt, hetgeen mogelijk te maken heeft met de zuidelijke ligging en de nabijheid van de stenige omgeving door de windparken. Hoewel het dier ongeveer 15 centimeter lang wordt, zit het merendeel van het glaswitte of lichtbruine lichaam gewoonlijk verstopt in spleten in hard substraat en de bodem. Zichtbaar zijn dan wel vaak de rond de mond gegroepeerde grijsbruin met wit gevlekte, vertakte voedertentakels.

Vingerlikkend

Het voedsel van de soort bestaat uit zwevende organische deeltjes, diatomeeën, eencellige algen en zoöplankton, waaronder roeipootkreeftjes, mosselkreeftjes, protozoën, nematoden en larven. Deze worden verzameld door de voedertentakels, die afzonderlijk samentrekken, buigen en in de mond worden gestoken. Vooral de twee kortere ventrale, gevorkte tentakels worden gebruikt om de deeltjes naar binnen te duwen. Dit is voor de Fransen dan ook de reden om de naam ‘Grand lèche-doigts blanc’ (Grote witte vingerlikker) te gebruiken voor deze soort. Engelse wetenschappers noemen deze soort ‘sea gherkin’. Zeeaugurk dus.

Nederlandse naam

De nieuwe soort heeft nog geen vaste Nederlandse naam. De wetenschappelijke naam saxicola verwijst naar de stenige omgeving waarin het dier leeft. Dit is de eerste soort in Nederland die zo verstopt tussen hard substraat leeft. Met deze kennis wordt voorgesteld om de naam Holtezeekomkommer te gebruiken. Een andere suggestie zou de Franse naam zijn, dus Vingerlikkende zeekomkommer.

Andere Noordzee komkommers

Uit de Nederlandse (en Belgische) Noordzee zijn behalve deze nieuwe soort nog de volgende soorten bekend:

• Klevende zeekomkommer (Leptosynapta bergensis/inhaerens);
• Elfarmige zeekomkommer (Labidoplax buskii);
• Kromme zeekomkommer (Paraleptopentacta elongata);
• Witte zeekomkommer (Ocnus lacteus);
• ‘Blaasvormige zeekomkommer’ of ‘Zeebuidel’ (Cucumaria frondosa);
• ‘Platte’ of ‘Gestekelde zeekomkommer’ (Ocnus planci);
• ‘Tere zeekomkommer’ (Thyone fusus);
• ‘Gravelbewonende zeekomkommer’ (Neopentadactyla mixta).

(Namen tussen aanhalingstekens zijn – nog – niet definitief vastgesteld.)

Schoonmaakresultaten

Scheepswrakken fungeren als biologische hotspots in zee en dienen als kraamkamers of schuilplaats voor veel dieren. Omdat er veel uitsteeksels aan wrakken zitten en ze luwe plekken veroorzaken in de stroming, verzamelt het afval zich hier. Het gaat onder meer om visnetten en vislijnen met lood. Om verstoring van het onderwaterleven tot een minimum te beperken, verwijderen de vrijwilligers van Stichting Duik de Noordzee Schoon het afval met de hand. Alleen al tijdens de drie dit jaar uitgevoerde expedities wisten de opruimduikers zeventien bigbags vol afval te verzamelen en af te voeren. In totaal werd de afgelopen vijftien jaar al zo’n 110.000 kilogram afval geborgen van wrakken in de Noordzee. Een prijzenswaardig resultaat.

Tekst: Renate Olie, Stichting ANEMOON, Stichting Duik de Noordzee Schoon, Stichting De Noordzee; Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON; Marco Faasse, Eurofins AquaSense, Stichting ANEMOON.
Beeld: Renate Olie (leadfoto: de nieuwe zeekomkommer Pawsonia saxicola, te zien zijn vooral de vertakte bruinwit gevlekte tentakels); Marco Faasse, Herklots (1859); Joost van Uffelen, Stichting Duik de Noordzee Schoon