Invasie van de landplatwormen: ook bij jou in de achtertuin?
EIS Kenniscentrum Insecten, Radboud UniversiteitLandplatwormen (Geoplanidae) zijn wormen die ondanks hun naam over het algemeen niet geheel plat zijn, maar alleen ‘mollig’ en slechts licht afgeplat. In tegenstelling tot de meeste platwormen leven landplatwormen niet in het water, maar op vochtige, vaak donkere plekken op het land. Het zijn nachtdieren die zich overdag veelal verscholen ophouden onder stenen, potten of platen en ’s nachts actief worden en gaan jagen op andere ongewervelden. Omdat ze vies smaken worden landplatwormen niet gegeten door andere dieren.
Invasie van exoten
De exotische landplatwormen komen waarschijnlijk in Nederland terecht door mee te liften met geïmporteerde potplanten. Ze komen uit allerlei uithoeken van de wereld: zo zijn er in Nederland soorten uit Zuid-Amerika en Australië waargenomen. Exotische landplatwormen zijn veel opvallender dan hun inheemse soortgenoten. Ze zijn bijvoorbeeld regelmatig flink groter. Waar de Nederlandse soorten maximaal drie tot vier centimeter lang worden, zijn volwassen exotische exemplaren regelmatig langer dan tien centimeter. Exotische soorten zijn vaak veel opvallender gekleurd dan de effen grijsbruine tot zwarte inheemse landplatwormen. De exoten hebben bijvoorbeeld opvallende rugstrepen of vlekken. De exoten zouden (schadelijke) effecten kunnen hebben in de Nederlandse natuur, omdat veel exotische landplatwormsoorten ongewervelden zoals regenwormen eten (die belangrijk zijn voor een gezonde bodem). Maar omdat we nog zo weinig weten van exotische landplatwormen in Nederland kunnen we daar nog weinig met zekerheid over zeggen. Onderzoek naar de verspreiding, introductieroutes en effecten van exotische landplatwormen in Nederland zijn daarom van belang.
Onderzoek
De afgelopen jaren hebben onderzoekers van de Radboud Universiteit en EIS Kenniscentrum Insecten dan ook een risicobeoordeling uitgevoerd van de mogelijke effecten van exotische landplatwormen op lokale ecosystemen. Echter, een goede risicobeoordeling is moeilijk zonder voldoende informatie over de verspreiding, introductieroutes en effecten op de natuur. We hebben dan ook op verschillende locaties – met name in kassen in botanische tuinen, kwekerijen en dierentuinen – landplatwormen gezocht, om zelf aanvullende informatie te verzamelen.
Ook op andere locaties, bijvoorbeeld in achtertuinen, worden landplatwormen gevonden. Met deze eerste zoektocht werden maar liefst zes nieuwe soorten exotische landplatwormen voor Nederland gevonden. Dit is waarschijnlijk slechts het topje van de ijsberg. De verwachting is dat er met een grootschaliger zoektocht nog veel meer te vinden is en een risicobeoordeling veel nauwkeuriger uit te voeren zal zijn. Daarom voeren we momenteel een aanvullend onderzoek uit naar de verspreiding en introductieroutes van exotische landplatwormen in Nederland.
Jouw hulp is onmisbaar
De hulp van het Nederlandse publiek is onmisbaar om de verspreiding van exotische landplatwormen in Nederland goed in kaart te brengen. Daarom vragen we je om zelf naar landplatwormen te gaan zoeken. Dat kan overal: je eigen achtertuin of kasje is bijvoorbeeld een goede plek. Landplatwormen houden vooral van donkere, vochtige plekjes. Dus draai bijvoorbeeld eens een steen om, til een bloempot op of kijk eens onder een stapel blaadjes of je daar ‘wormachtige’ beestjes onder kan vinden. Als je zo’n ‘wormachtige’ gevonden hebt, kijk dan eerst goed of je te maken hebt met een landplatworm. Naaktslakken en regenwormen kunnen behoorlijk lijken op landplatwormen, maar er zijn enkele duidelijke verschillen. Naaktslakken hebben in tegenstelling tot landplatwormen tentakels op de kop en een soort ‘zadel’ op het voorste deel van het lichaam. Regenwormen zijn gesegmenteerd.
Als hulpmiddel bij het herkennen en determineren van landplatwormen heeft het EIS Kenniscentrum Insecten een zoekkaart (pdf; 2,7 MB) en een digitale soortzoeker voor landplatwormen ontwikkeld, die door iedereen gebruikt kan worden om de soorten die je vindt op naam te brengen. Om je een beetje op weg te helpen bij het determineren van landplatwormen staan hieronder alvast enkele in Nederland veelvuldig gevonden soorten beschreven.
Grote Australische geelstreep
De grote Australische geelstreep (Caenoplana variegata) kan maar liefst 15 centimeter lang worden. Deze landplatworm is goed te herkennen aan een grote gele band op zijn rug met twee fijne zwarte strepen erop die over de gehele lengte van het lichaam lopen. De soort werd in Nederland voor het eerst gevonden in 2014, in een achtertuin, en is sindsdien nog veel vaker gevonden, met name in achtertuinen en andere plekken binnen de bebouwde kom. Zoals al duidelijk wordt uit zijn naam komt de grote Australische geelstreep uit Australië en de dieren komen vermoedelijk net als de meeste exotische landplatwormen in Nederland terecht via de internationale potplantenhandel.
Grote gevlekte landplatworm
De grote gevlekte landplatworm (Obama nungara) werd in Nederland in 2020 voor het eerst gevonden. De verspreiding van de soort lijkt erg snel te gaan, want inmiddels is deze landplatworm al vrij wijdverspreid: de soort wordt bijvoorbeeld regelmatig gevonden in achtertuinen door het hele land heen. De grote gevlekte landplatworm is afkomstig uit Brazilië en Argentinië en zoals alle exotische landplatwormen in Nederland is ook deze soort waarschijnlijk meegelift met potplanten. De dieren zijn vrij groot: ze kunnen tot tien centimeter lang worden. Ook hebben ze een typische ‘bladvormige’ lichaamsvorm en, niet geheel verrassend met zo’n naam, kenmerkende donkere vlekjes op het lichaam waardoor ze vrij gemakkelijk te herkennen zijn.
Oproep
Als je een landplatworm vindt, probeer er dan goede foto’s van te maken en stuur deze foto’s op naar naomi.thunnissen@ru.nl. Als het niet lukt de landplatworm zelf te determineren, dat lukt zelfs experts niet altijd en geen nood: ook in foto’s van ongedetermineerde landplatwormen zijn we geïnteresseerd. Een foto van de vindplek is eveneens nuttig voor het onderzoek, omdat we naast de verspreiding van de landplatwormen ook zo goed mogelijk in kaart willen brengen op wat voor typen plekken de landplatwormen leven. Je kunt het gevonden dier bewaren in een goed afgesloten potje met wat blaadjes en een vochtig gemaakt stukje toiletpapier. Dit kan voor ons nuttig zijn, omdat we, met name bij bijzonderheden, de landplatworm op willen halen om extra onderzoek naar het dier uit te voeren.
Meer informatie
Tekst: Sander Beltman, Sytske de Waart, Naomi Thunnissen, Eelke Jongejans en Melvin Veenendaal
Foto's: Ron Ploeg; Sytske de Waart; Naomi Thunnissen; Pierre Gros, Wikimedia Commons