Herstel helpt: zeldzame venplanten na 35 jaar nog steeds hoofd boven water

Vennen vormen een bijzondere biodiversiteitshotspot in veen- en heidegebieden. Ze zijn vaak ondiep, hebben brede, open oevers en vallen in de zomer ook wel eens droog. Dat wisselende waterpeil en hun voedselarme en bufferende (niet te zure) karakter zorgt voor een geheel eigen en uniek ecosysteem.

Onopvallend, maar belangrijke sleutelsoort

Als je tegenwoordig langs zo’n ven wandelt – vennen als de Grenspoel (Friesland/Drenthe) of het Zwart Goor (Noord-Brabant) – zie je misschien niets opmerkelijks. Dansende libellen misschien, het heldere water. Toch zit hier bijzondere natuur onder en boven het wateroppervlak. ‘Onzichtbare natuur’. Zoals oeverkruid: een grassige plant die in het water groeit en op een droogvallende oever tot bloei komt, met kleine onopvallende strokleurige bloemetjes.

Oeverkruid en bijvoorbeeld waterlobelia zijn zogenaamde isoëtiden. Ze zijn heel zeldzaam en komen alleen voor in vennen waarin de omstandigheden optimaal zijn. Maar ze zijn essentieel voor het voortbestaan van de vennen. Deze waterplanten doorluchten de bodem en houden daardoor het voedselarme milieu in stand. Echte sleutelsoorten dus.

Maatregelen tegen vermesting en verzuring

Als het zo nauw luistert, kan er ook weleens wat mis gaan. Te veel afvallend blad in het water, uitspoeling uit nabijgelegen landbouwgebieden, stikstofneerslag. In de jaren negentig hadden veel vennen te kampen met vooral vermesting en verzuring. Daarom zijn allerlei herstelmaatregelen genomen. Vennen werden uitgebaggerd en oevers geschoond om het milieu weer voedselarmer te maken.

Hebben die maatregelen ervoor gezorgd dat vennen weer gezond zijn geworden? Om dat uit te zoeken werd de vegetatie in de vennen in 2001 in kaart gebracht. In 2023 is die monitoring in 26 vennen herhaald door Hein van Kleef en Mariëlle van Riel van Stichting Bargerveen.

Succes onder water, oevers herstellen minder duurzaam

Het belangrijkste resultaat: de succesvolle terugkeer van kenmerkende waterplanten zoals waterlobelia en oeverkruid in 2001 was blijvend. In de meeste vennen bleef de bedekking van deze soorten gelijk of nam toe.

Op de oevers zijn de resultaten iets minder duurzaam. De bedekking van planten nam toe sinds 2001, maar niet de Rode Lijstsoorten. Veenmossen nemen de overhand ten koste van pioniervegetatie als bruine en witte snavelbies en kleine zonnedauw.

Voorzichtig optimisme met vinger aan de pols

Het lukt om vennen tientallen jaren significant te verbeteren. Dat is hartstikke mooi nieuws. Tegelijk zien we dat het niet lukt om de pioniervegetaties op de oevers in stand te houden zonder ingrijpen. Maatregelen, zoals plaggen, blijven nodig.

Alert moeten we zijn op de knikkende schroeforchis. Deze exoot vonden we op twee plekken tijdens de inventarisatie in 2023. We weten nog niet wat de effecten zijn van deze soort op het ecosysteem. De soort breidt zich razendsnel uit.

En natuurlijk zijn ook tegenwoordig de omstandigheden niet optimaal. De stikstofdepositie is bijvoorbeeld op veel plekken nog te hoog. Ook verdroging speelt steeds vaker een rol. Met de baggerwerkzaamheden uit de jaren negentig is het laaghangend fruit succesvol geplukt: we zien dat herstel helpt. De kunst is dit herstel verder te versterken. Zo kijken we steeds vaker naar herstel op landschapsschaal: waar komt het water vandaan, hoe lopen grondwaterstromen? Zodat we die prachtige vennen met hun rijke biodiversiteit duurzaam kunnen behouden.

OBN natuurkennis

Het onderzoek naar venherstel is uitgevoerd door OBN Natuurkennis. OBN doet vraaggestuurd onderzoek naar beheer en herstel van natuur – al 35 jaar. Door maatregelen over een langere periode te volgen, kunnen we de rol van afzonderlijke processen en maatregelen in kaart brengen, maar leren we ook de complexe samenhang op niveau van het landschap steeds beter te begrijpen. Zo werken we stap voor stap aan duurzaam herstel. Bekijk hier de korte video over OBN Natuurkennis.

Meer informatie

• Rapport Monitoring vennenflora 2023

Tekst: OBN Natuurkennis, met dank aan Hein van Kleef
Foto's: Mariëlle van Riel; Hans Dekker, Saxifraga