De Grachtwacht sleept prijs in de wacht

Inzet maakt impact

Het idee voor De Grachtwacht ontstond in 2018 na het Leidens Ontzet. Auke-Florian Hiemstra en Liselotte Rambonnet, beiden toen nog student, waren geshockeerd door de hoeveelheid troep en vooral plastic bekertjes in het water van de binnenstad. “Na een feestdag vonden we soms wel 7000 bekertjes op honderd meter gracht! Dat moest anders.” De oprichters pakten het probleem grondig aan. Om te voorkomen dat ze dweilden met de kraan open, richtten ze zich niet alleen op het opruimen, maar ook op het aanpakken van de bron. Ze fotografeerden duizend plastic bekers, stuk voor stuk. En elke dag dat de gemeente niet overstapte op een duurzaam alternatief, plaatste het duo er eentje op Instagram. Ze tagden daarbij de wethouder, de gemeente en bierbrouwers. Ook exposeerden ze de foto’s, verzamelden ze handtekeningen en gingen in gesprek met politici. Dankzij deze inspanningen was het Leidens Ontzet 2019, als eerste stadsbreed evenement in Nederland, over op één type statiegeldbeker. Hiemstra: “Toen werd 98,2% van de bekers ingeleverd. De gracht was schoner dan na een gemiddelde marktdag.”

Zwerfvuil en data

Ondertussen opereert de Grachtwacht iedere zondag, weer of geen weer. Een vloot van clean-upkano’s, begeleid door een onderzoeksbootje, vaart door de grachten. De vrijwilligers zijn allen gewapend met afvalgrijpers en zo halen ze iedere week een stuk of vijftien zakken zwerfvuil uit het water. “We verzamelen niet alleen afval,” legt Rambonnet uit, “maar ook data." Doordat het zwerfvuil pas kort in de gracht ligt, is vaak goed te achterhalen waar het vandaan komt. “Zo is er typisch marktafval zoals bloemenfolie, piepschuimbakken van de visboer en plastic tasjes met de naam van een kraam. Als je weet waar het vandaan komt, kan je het probleem gerichter aanpakken.”

Een museum in het brugwachtershuisje

De meest bijzondere vondsten komen terecht in de ramen van hun grachtmuseum, een brugwachtershuisje op de Marebrug in Leiden. Hier leren mensen over plastic vervuiling en waarom het belangrijk is om dit te voorkomen: vanwege de grachtnatuur. Hiemstra en Rambonnet, beiden promovendus aan de Universiteit Leiden en werkzaam bij Naturalis, onderzoeken in hun dagelijks leven de invloed van plastic vervuiling in de natuur. Hoewel De Grachtwacht oorspronkelijk geen onderdeel was van hun onderzoek, helpt het project de plastic-onderzoekers wel om optimistisch te blijven. “Door de handen uit de mouwen te steken, zijn we niet alleen met het probleem, maar ook met de oplossing bezig”, zegt Rambonnet.

Ook bleken de clean-ups een belangrijke bron van inspiratie voor nieuw wetenschappelijk onderzoek. Hiemstra: “Bij plastic soep denkt iedereen meteen aan de oceanen en zielige schildpadden met rietjes in hun neus, maar het grootste deel van het afval komt daar terecht via zoetwater zoals grachten en rivieren. We weten nog maar weinig over de impact van dit plastic dichter bij huis, op het leven bij ons in de gracht.” Daarom is het duo bezig met het samenstellen van een databank. Ze zetten soorten op, vriezen ze in of zetten ze op sterkwater. Daarnaast verzamelen ze DNA-monsters om het ecosysteem van de gracht in kaart te brengen. Dit doen ze om meer te weten te komen over de gracht, maar er is nog een reden. Hiemstra: “Door de gracht te zien als waardevol ecosysteem, kan je mensen overtuigen het water niet langer te behandelen als afvoerputje.” Rambonnet vult aan: “De gracht is een natuurgebied dat door de stad loopt. Bij stadsnatuur denken we vaak aan groen, en daardoor wordt de blauwe natuur vergeten. Dat is jammer, want de blauwe natuur is ongelooflijk belangrijk voor de stad.”

Internationale bekendheid

Eén specifieke vondst leidde tot een belangrijke wetenschappelijke publicatie in een biologisch vakblad en werd opgepikt door internationale media zoals CNN, The Guardian en National Geographic: een baars verstrikt in een wegwerp-handschoentje. Dit slachtoffer was de aanleiding voor het eerste wetenschappelijk onderzoek naar de impact van corona-zwerfvuil op dieren. De foto van de baars werd later genomineerd voor een prestigieuze fotoprijs, de Wildlife Photographer of the Year award van het Natural History Museum in Londen. Zo heeft De Grachtwacht als lokaal initiatief wereldwijde impact. Lees er meer over op de website van Naturalis.

Vizier op de toekomst

De NWO Communication Initiative Award is een prijs voor onderzoekers die door middel van effectieve communicatie hun onderzoek dicht bij een breder publiek brengen. Aan de onderscheiding is een bedrag van vijftigduizend euro verbonden. “Dat bedrag is meer dan welkom”, zegt Hiemstra. “Op het moment draait de Grachtwacht alleen op donaties. Deze prijs zorgt ervoor dat we onze missie kunnen doorzetten!” De twee oprichters zijn vooral trots dat al meer dan duizend vrijwilligers met een afvalgrijper in een kano gestapt zijn. Hiemstra: “Het geeft ons hoop dat er altijd stadgenoten klaarstaan om mee te helpen.” Rambonnet is het daarmee eens. “We hadden dit nooit voor elkaar gekregen zonder al onze gemotiveerde  vrijwilligers. Met het winnen van deze prijs kunnen we ervoor zorgen dat we ook de komende jaren door kunnen gaan met opruimen, onderzoeken, de bron aanpakken en verhalen vertellen.”

Tekst: Sietske Hoekstra, Naturalis Biodiversity Center
Foto's: Jacob Kaptein (leadfoto: Grachtwacht in actie); Alexander Schippers; Auke-Florian Hiemstra; Taco van der Eb