Een waardplant is een plant waarvan een ander organisme afhankelijk is. Bij insecten is het begrip waardplant een bekend gegeven. Het Gentiaanblauwtje heeft de Klokjesgentiaan als waardplant, de Lindepijlstaart is gebonden aan de Linde, de Klokjesbij aan Campanula en de Kleine vos, Dagpauwoog en Distelvlinder hebben voor hun voortbestaan brandnetels nodig. Binnen de malacologie (de studie van de week- of schelpdieren) zijn slakken in ons land eigenlijk niet beperkt tot specifieke waardplanten. In Nederland kun je hoogstens denken aan de Zeggekorfslak (Vertigo moulinsiana). Die leeft echter behalve op de primaire waardplant Moeraszegge ook op Pluimzegge, Oeverzegge, Liesgras, Riet en nog andere moerasplanten. Onze inheemse slakken zijn niet kieskeurig. Jammer, want een plant die als een waard van een herberg liefdevol onderdak biedt aan (slakken-)gasten is best bijzonder.
Slakken-excursie
Op 30 september 2023 hield de Nederlandse Malacologische Vereniging een excursie in het rivierengebied bij Millingen aan de Rijn. In monsters van de bodem en de strooisellaag vond men, samen met andere bijzondere en gewone slakken, ook levende dieren van de Cilindrische korfslak (Truncatellina cylindrica). Interessant, want zo vaak wordt dit slakje in het rivierengebied niet gevonden en levend gefotografeerd. Andere plaatsen waar je ze kunt tegenkomen, liggen in Limburg en de duinen in het zuidwesten van ons land. Daarbuiten leeft de soort alleen op enkele plaatsen langs de grote rivieren. Dus kwam een oude vraag weer boven borrelen: 'Hoe zit dat ook alweer met dit slakje en de Kleine ruit?'
Onderaards?
In een sfeervol verslag in het 'Correspondentieblad van de Nederlandse Malacologische Vereniging' (tegenwoordig 'Spirula' geheten), staat een heel stuk over een excursie naar Zevenaar in mei 1961. We lezen: "Thans zou blijken of onze hooggespannen verwachtingen zouden worden beantwoord, voor welk doel wij deze verre reis naar de binnenlanden van Gelderland hadden ondernomen: namelijk de wederopsporing van Truncatellina cylindrica, welke indertijd onder de wortels van de Kleine ruit was aangetroffen. De ontgraving van een exemplaar van deze zeldzame plant zou het hoogtepunt van deze dag worden". Helaas blijkt het resultaat "pover" bij het "plechtig ogenblik toen de eerste spade in de grond werd gestoken". Men trof slechts één "miezerig en slecht exemplaar" aan (meegenomen bodemmateriaal bleek uiteindelijk toch nog meer exemplaren te bevatten). In latere jaren werd het exclusieve onderaardse voorkomen van Truncatellina al deels ontkracht. In de slakkengids van Gittenberger, Backhuys en Ripken uit 1970 (herdrukt in 1984) staat dat het onderaardse voorkomen slechts ten dele opgaat. Het zou alleen gelden voor het rivierengebied. Elders, in Limburg en de Zeeuwse duinen, leeft het slakje gewoon bovengronds.
Kleine ruit
De Kleine ruit (Thalictrum minus) is een overblijvende kruidachtige plant uit de ranonkelfamilie met een hoogte tot een meter. De plant heeft rechtopstaande stengels met samengestelde bladeren en een soort nootjes als vruchten. De geelachtige bloemen zijn tweeslachtig, hebben lange meeldraden en hangen voorover in wijdvertakte losse pluimen. De bloei duurt van maart tot eind augustus. Groeiplaatsen zijn vaak droog, zonnig of licht beschaduwd, al dan niet met zand en stenen. In Nederland is de Kleine ruit matig zeldzaam in de Zeeuwse en Zuid-Hollandse duinen en zeldzaam in die van Noord-Holland en de Waddeneilanden. In het rivierengebied is dit een kensoort voor de associatie van Sikkelklaver en Zachte haver. Deze zogenaamde Medicagini-Avenetum pubescentis-plantengemeenschap is typerend voor kalkrijke zandgronden langs de grote rivieren.
Kalkslakje
Kalkrijke grond dus. Daar komt de aap (broodje aap) misschien uit de mouw. Malacologen uit Limburg, waar de Cilindrische korfslak op diverse plaatsen voorkomt, vinden de dieren op kalkrijke, vaak warmere plaatsen, tussen mos en gras, bovengronds. Op de ruïne bij Valkenburg waren voor de restauraties vaak levende exemplaren te vinden op de kantelen en elders in de vegetatie. De soort is typerend voor kalkgrashellingen, zoals op de Bemelerberg en de Sint-Pietersberg. Ook bij vindplaatsen langs de oevers van de Maas en het Julianakanaal is sprake van kalkrijke bodems. En in de duinen van Zeeuws-Vlaanderen en op Walcheren wordt de soort eveneens bovengronds aangetroffen. Kleine huisjesslakken kruipen net als naaktslakken makkelijk de grond in. Het is goed denkbaar dat als je op de juiste kalkrijke plaats in het rivierengebied om het even welke plant uit de grond trekt en het bodemmateriaal zeeft, je daarin exemplaren van dit slakje aantreft. Dat kan dus ook zonder Kleine ruiten te laten sneuvelen.
Niets met Kleine ruit?
Van een exclusief ondergronds voorkomen tussen de wortels van de Kleine ruit kunnen we dus eigenlijk niet spreken. En dus ook niet van een waardplant. Hoogstens van een 'kaartplant': daar waar in het rivierengebied Kleine ruit groeit, zijn de omstandigheden ook voor dit slakje vaak gunstig. Het kan daar lonen monsters van de strooisellaag en de bodem te nemen. Zo ontstond het verhaal ooit ook: malacologen als Mörzer Bruijns, Butot en Frentrop gebruikten Kleine ruit als vlaggetje op de kaart om ter plaatse te zoeken. Met dit alles is overigens niet gezegd dat de Cilindrische korfslak en de Kleine ruit helemaal geen binding hebben. Het wortelstelsel kan best een mooie plek zijn om je terug te trekken of eieren tussen te leggen. Uit de literatuur, ook die uit de ons omringende landen, is veel bekend over de leefwijze, voorplanting, ei-afzetting en het leven van deze slak. Kleine ruit wordt daarbij echter niet genoemd. Het kan een mooi onderwerp zijn voor een studie. Bijvoorbeeld voor een student met liefde voor slakken, planten, dan wel het rivierengebied. Wat ons betreft: hou je vooral niet op de vlakte.
Een verslag van de NMV-excursie naar de Millingerwaard verschijnt binnenkort in het tijdschift Spirula.
Waarnemen en aansluiten
Bij de Nederlandse Malacologische Vereniging zitten mensen met speciale aandacht voor het verzamelen van schelpen en de studie van weekdieren. Stichting ANEMOON heeft diverse projecten met aandacht voor land-, zoetwater- en zeeweekdieren (slakken en mossels) en voor mariene (zee- en brakwater-)organismen. Als waarnemer ben je van harte welkom. Kijk op de website of stuur een mail voor meer informatie. Waarnemingen kun je altijd doorgeven via Waarneming.nl.
Tekst: Rykel de Bruyne, Tello Neckheim, Jan Koert, Stef Keulen en Gerard Majoor, Stichting ANEMOON en de Nederlandse Malacologische Vereniging
Foto's: Tello Neckheim (leadfoto: kruipend exemplaar van de Cilindrische korfslak (Truncatellina cylindrica), rivierduin bij Millingen aan de Rijn, Colenbrandersbos, 30 september 2023); Twan Teunissen; Stef Keulen