Zenderonderzoek aan visdieven en noordse sterns op broedeiland Stern

Het broedeiland Stern herbergt momenteel van zowel de visdief als de noordse stern de grootste kolonie in de Nederlandse Waddenzee: in 2022 broedde hier van beide soorten ongeveer een derde van de gehele populatie van het Waddengebied. Uit ringaflezingen op het broedeiland blijkt dat het voor een groot deel om vogels uit andere kolonies in de Eems-Dollard-regio gaat, aangevuld met broedvogels die eerder onder andere op Griend en Terschelling broedden en zich hebben verplaatst naar deze nieuwe stek. Waarschijnlijk maakt de combinatie van een veilige broedlocatie door het ontbreken van grondpredatoren en gunstige voedselomstandigheden het voor de vogels zo aantrekkelijk om op dit eiland te broeden.

Het eiland Stern

Broedeiland Stern, gesitueerd in de Eems voor de kust van Bierum (Groningen), zag het levenslicht in de winter van 2017-2018. De aanleg van dit stuk extra land nabij de Eemshaven moet als compensatie dienen voor verlies van broedgebied in de haven en zorgen voor minder aanvaringsslachtoffers door windturbines en hoogspanningslijnen in het gebied. Het onbewoonde eiland van ongeveer twee hectare groot bestond bij aanleg uit een kale vlakte van zand met wat schelpen, dat is aangevoerd vanuit de Noordzee. Sinds 2018 is het eiland gaandeweg begroeid geraakt met pioniervegetatie, waaronder melde, zeeraket, akkerdistel, ridderzuring en teunisbloem. Voorafgaand aan het broedseizoen van 2022 werd deze vegetatie grootschalig verwijderd om pioniers als de noordse stern en visdief weer ruimte te geven om te broeden.

Onderzoek op Stern

Vanaf het ontstaan van het eiland doet Sovon er elk broedseizoen onderzoek aan visdieven en noordse sterns. Dat gebeurt in opdracht van de provincie Groningen en in samenwerking met de beheerder Natuurmonumenten. Tijdens dit onderzoek komen diverse onderwerpen aan bod, zoals broedsucces, plaatstrouw en dispersie van de vogels die op het nieuwe eiland zijn gaan broeden, ruimtegebruik tijdens het foerageren en de voedselkeuze.

Vanaf 2018 zijn alle broedvogels geïnventariseerd en is onderzoek gedaan naar broedsucces en conditie van beide soorten. Aanvullend zijn in samenwerking met Derick Hiemstra (RAS, Vogeltrekstation) jonge en adulte sterns van kleurringen voorzien. Aflezingen van de kleurringen geven inzicht in plaatstrouw en dispersie. Het gedrag en dieet van de sterns worden op meerdere manieren onderzocht. Daarnaast werden in 2021 en 2022 enkele individuen gezenderd. Ook worden uitwerpselen geanalyseerd op de aanwezigheid van DNA van vissen en aan de hand van foto’s prooien gedetermineerd.

Voedseltochten gevolgd

In 2021 werden voor het eerst zes visdieven en vier noordse sterns voorzien van een klein zendertje op de rug. Die zendertjes verstuurden hun gps-punten aan een ontvanger die middenin de kolonie op het eiland was geplaatst. Op die manier kon informatie over hun bewegingen uitgelezen worden. Op deze zenders zaten zonnepaneeltjes zodat de batterij volgeladen bleef en de sterns lang genoeg – ook tijdens de jongenfase – gevolgd konden worden. Dit onderzoek werd in 2022 herhaald met zes visdieven en vijf noordse sterns om zo inzicht te krijgen in de variatie tussen verschillende jaren.

Dankzij de zenders werd het ruimtegebruik van de sterns zichtbaar. Lange vliegreizen tijdens het broeden en de jongenfase bleven uit. Bij uitzondering voltooide een van de noordse sterns een tocht naar Engelsmanplaat, tussen Ameland en Schiermonnikoog en ging een visdief een retourtje Noordzee aan (zie de kaarten hieronder). De meeste tijd bleven de vogels echter binnen tien kilometer van de kolonie in de Eems-Dollard foerageren. Noordse sterns foerageerden uitsluitend in de Eems-Dollard. Eén van de gezenderde visdieven vloog daarentegen ook af en toe naar het binnenland om daar sloten en plasjes op te zoeken. Bij visdieven maakte pos, een zoetwatervis, een aanzienlijk deel van het dieet uit terwijl deze bij noordse sterns, die niet binnendijks foerageerden, niet op het menu stond. Ondanks dit verschil in foerageergedrag tussen de soorten bleken haringachtige vissen voor beide de belangrijkste voedselbron te zijn.

Eilandbroeders

Voor beide soorten herbergt het eiland op dit moment de grootste kolonie in de Waddenzee: in 2022 broedde maar liefst 945 paar visdieven en 144 paar noordse sterns, ongeveer een derde van de Waddenpopulatie, op Stern. Het blijkt dat zowel de visdief als de noordse sterns plaatstrouw zijn aan het eiland, want veel van de geringde vogels werden zowel in 2021 als in 2022 op het eiland gezien. Ook keerden de vogels die op Stern geboren zijn hier vaak terug om zelf te broeden. De visdief broedt ook nog mondjesmaat in de nabijgelegen Eemshaven op daken van enkele bedrijfsgebouwen. Grondbroeders worden in de hele Eemshaven niet meer aangetroffen, waarschijnlijk om het risico van predatie door vossen en steenmarters te vermijden en door de bouw en uitbreiding van bedrijfspanden op de broedplaatsen. Broedeiland Stern heeft duidelijk een sterke aantrekkingskracht op zowel visdief als noordse stern. Dat heeft enerzijds met de gunstige ligging te maken, maar wordt versterkt door de ongeschiktheid van alternatieve locaties in de omgeving. Grootschalige predatie van nestjongen door vossen die in 2021 het eiland wisten te bereiken, maakt echter duidelijk dat beide soorten ook hier niet onkwetsbaar zijn.

Vogelgriep op Stern

In juni 2023 werd het broedeiland Stern zwaar getroffen door vogelgriep. In slechts anderhalve maand tijd zijn meer dan 7.000 dode kokmeeuwen, visdieven en noordse sterns geteld. Ongeveer een derde van de dode vogels betrof visdieven. Deze griepgolf trof bij zowel kokmeeuw als de sterns vooral jonge vogels. Uit onderzoek bleek dat hoogpathogene H5N1-virus de doodsoorzaak was. De aangetroffen variant wordt aangeduid als ‘BB-variant’ en is genetisch beter aangepast aan meeuwen, wat mogelijk verklaart waarom bij andere soorten nu geen duidelijke aanwijzingen zijn voor verhoogde sterfte. Ook zijn er kokmeeuw- en visdiefkolonies zonder bovenmatige sterfte door deze griepgolf kwamen. Tussen de kolonies bestaan dus grote verschillen. De visdief is een langlevende soort en daardoor op populatieniveau niet afhankelijk van een goed broedresultaat in één seizoen. Doordat zowel op eiland Stern als in andere kolonies in de Waddenzee, het IJsselmeergebied en de Delta ook adulte vogels werden getroffen is de verwachting dat de vogelgriepsterfte in het broedseizoen wel een negatief effect heeft op de grootte van de broedpopulatie in het Waddengebied.

Meer informatie

• Broedvogels en broedsucces van Visdief en Noordse Stern op het broedeiland Stern in de Eems in 2022. Sovon-rapport 2023/03.
• Zenderonderzoek aan Visdieven en Noordse Sterns op broedeiland Stern in 2022. Sovon-rapport 2023/17.

Tekst en kaarten: Peter de Boer, Petra Manche en Caroline van Oostveen, Sovon Vogelonderzoek Nederland
Foto's: Thijs Glastra (leadfoto: visdief); Peter de Boer; Bram Ubels