Inheemse planten: klokjesgentiaan

'Wat is er nu nog mooier dan mijn hemelsblauwe bloemen? Hoewel ik zeldzaam ben,
kan je mij een echte Nederlandse plant noemen. Mijn blauwe bloempjes staan te
beieren door heel het land, maar vooral in natte heide en op het blauwgrasland. Stem
op mij, stem op hemelsblauw Nederland!’ Zo luidde de wervende tekst over de klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe) in de verkiezingstijd voor onze Nationale Bloem. Het mocht niet baten, de topvijf werd niet bereikt. Toch zal het hart van elke plantenliefhebber sneller gaan kloppen bij het zien van stippen intens blauw op vochtige heides en de randen van vennen, waar deze plant groeit. Bij voorkeur op een veenachtige of humeuze, niet sterk verzuurde bodem. In het wild komen klokjesgentianen voor op Texel en Terschelling en op de hogere, kalkarme zandgronden van Drenthe tot Noord-Brabant.

Groene stippels

Even kennismaken. De klokjesgentiaan wordt zo'n dertig centimeter hoog. Het blad is lijn- tot lancetvormig, soms krult de rand op. Eén plant draagt tot tien bloemen, donker hemelsblauw met aan de buitenkant vijf groene strepen en aan de binnenkant groene stippels. Tegen de zijwand zit stuifmeel dat met de bloem meegroeit. Mocht bestuiving door een bezoekende hommel uitblijven, dan komt het vanzelf uiteindelijk op de kleverige stampers terecht. Bij somber weer blijven de bloemen dicht. 

Rode vlaggen

De Gorsselse Heide was in mijn jonge jaren een militair oefenterrein. Als je pech had hingen er rode vlaggen en mocht je er niet op. Maar had je geluk - wat een heerlijk stukje natuur. Zonnedauw, én volop klokjesgentianen. Voor vlinders had ik indertijd niet veel oog. Dat iets een blauwtje was, was mij genoeg. Heel misschien heb ik zonder het te weten gentiaanblauwtjes zien rondvliegen. Spijt, spijt... als u de bijdrage over het gentiaanblauwtje van afgelopen week op deze website heeft gelezen, weet u waarom. Het vlindertje heeft een prominente plaats op de affiche die Joris Smidt maakte voor de botanische tuinen, om aandacht te vragen voor het gezamelijke jaarthema 'Inheemse planten'. Compleet met witte stippen op de klokjesgentianen: de eitjes. 

Logo

Klokjesgentianen zijn er op de Gorsselse Hei nog altijd, maar het gentiaanblauwtje is er uitgestorven. Ook de militairen zijn sinds 2009 uit het gebied vertrokken, het is verkocht aan de Stichting IJssellandschap en wordt beheerd door de Stichting Marke Gorsselse Heide. Met het gentiaanblauwtje in het logo: kroon op het werk van de stichting zou ooit de terugkeer van dit vlindertje zijn. Gezien de ingewikkelde samenwerking met de mieren ligt die lat behoorlijk hoog.

Botanische tuinen

Hoe is het met de klokjesgentianen in de botanische tuinen? Hortulanus Gerard van Buiten van de Botanische Tuinen Universiteit Utrecht windt er geen doekjes om: "Klokjesgentiaan is een ‘kreng’. Het ene jaar staan ze met z’n tienen te bloeien en het andere jaar zie je niets. Nu is het duidelijk het andere jaar…" Ook collectiebeheerder Roderick Bouman van de Leidse Hortus zag dit jaar niets terug van de vorig jaar nog aanwezige klokjesgentianen.
Bij botanische tuin Domies Toen was het helemaal zuur: daar bloeiden ze mooi, maar een onverlaat nam ze mee. Waardeloze actie van de dief, gentianen genoeg te koop bij het tuincentrum en de kans dat je deze thuis in leven houdt is klein. Jan Jaap Boehlé, beheerder van botanische tuin Domies Toen en regelmatig auteur van het tijdschrift Oase, zaaide ze opnieuw, maar tot nu toe zonder resultaat. Helaas dus, u moet het geluk hebben ze in de natuur tegen te komen.

Vraagt u zich van een plant af of u deze in een botanische tuin kunt vinden, dan is hier een handige zoekfunctie. Voor pechvogel klokjesgentiaan kunt u dus beter een jaartje wachten, maar gelukkig is er veel meer moois. Of de plant van uw keuze vervolgens ook bloeit bij uw bezoek, is natuurlijk een andere vraag.

Donker hemelsblauw

Adri Mulder, vrijwilliger bij de Leidse Hortus, had geluk met de klokjesgentianen en maakte prachtige plaatjes op de Hoge Veluwe. Haar blauw, en het blauw in mijn herinnering van de Gorsselse Hei, is veel blauwer dan de plaatjes die ik ken uit de oude Verkade-albums ‘Texel’ en ‘De Bloemen en haar vrienden’. Dat zal een druktechnische zaak zijn, blauw is een lastige drukkleur, maar de meeste plaatjes zijn prachtig.
Dat kunt u overigens zelf komen bekijken, niet de klokjesgentianen maar de stoepplantjes: in het Zaans Museum wisselt de zomeropstelling van de tentoonstelling Stoep onder de Loep na 26 september. Vanaf 28 september zijn de herfst- en winterstoepplantjes te zien. Aanbevolen om eens (of eigenlijk twee keer) te gaan kijken. Wilt u weten wat Thijsse van gentianen vond, lees hier een column die hij ruim honderd jaar geleden over de klokjesgentiaan schreef.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Adri Mulder; KU Leuven; Joris Smidt; Cornelis Rol; Willem Wenckebach