Eerste vestiging van een termiet in Nederland

Kolonie in Zuid-Holland

Eind 2019 stuurde een plaagdierbeheerser een monster met termieten uit het genus Reticulitermes op naar het Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD) die het vervolgens deelde met EIS Kenniscentrum Insecten. De dieren waren afkomstig uit hout in een gebouw in het buitengebied van Zuid-Holland. Het was de eerste melding van een gevestigde kolonie termieten in Nederland. Ter plekke zijn bestrijdingsmaatregelen genomen, met name in de delen van het gebouw die werden bewoond. De dieren bleven echter aanwezig en een melding van de buren in 2022, die ook overlast ondervonden, was aanleiding om nader onderzoek op te starten. Daarbij is de determinatie bevestigd als de Amerikaanse grondtermiet Reticulitermes flavipes. De omvang van de kolonie is in kaart gebracht: die strekt zich uit over twee woningen, waarvan één ook een gebouwencomplex met kassen omvat. In totaal strekt de kolonie zich uit over grofweg 15.000 vierkante meter. Ter plekke is allerlei hout aangetast, van constructiehout tot woningdelen en buiten aanwezige boomstobben. De kolonie is volgens de bewoners al ten minste tien jaar volop in ontwikkeling, ondanks bestrijdingsacties. Ook zijn er al bruidsvluchten geweest, waarbij gevleugelde dieren de lucht in gaan, paren en een nieuwe kolonie kunnen beginnen. Daarbij moet gezegd worden dat op dit moment nog niet bekend is of mannetjes en vrouwtjes uit dezelfde kolonie zich succesvol kunnen voortplanten.

De termieten zijn zonder veel twijfel aangevoerd met planten uit Amerika. Of de verkoop van planten vanuit deze locatie (die inmiddels gestaakt is) ook heeft gezorgd voor een verspreiding naar andere locaties is tot dusver nog niet bekend, maar zou verder onderzocht moeten worden. Het is bovendien zorgwekkend dat er in het omliggende buitenterrein jaarrond termietenactiviteit aanwezig is in houtdelen (haardhout, afvalhout, dode bomen). Hier zijn de termieten een stuk minder zichtbaar dan in de gebouwen en er ontstaat het risico dat ze op nieuwe plekken terecht komen door verplaatsing van het geïnfecteerde hout.

Na de vondst van de hier beschreven vestiging van termieten zijn er op nóg twee plekken kolonies gevonden waar thans ook onderzoek wordt uitgevoerd en waarover later resultaten beschikbaar zullen komen.

Voorkomen

Reticulitermes flavipes is in Noord-Amerika inheems en leeft daar vooral langs de oostkust vanaf Mexico tot het centrale deel van de Verenigde Staten. Koude winters deren de soort niet. In de Verenigde Staten zorgt de termiet voor veel schade aan houten constructies; voor huiseigenaren zijn een kostbare termietenverzekering en jaarlijkse inspecties van het houtwerk onvermijdelijk. Na import is de soort gevestigd geraakt in het zuiden van Canada, Uruguay, Chili, Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Italië en de Azoren. In Frankrijk komt de soort al lang voor, mogelijk al meer dan twee eeuwen en is ze wijdverspreid. Een uitgebreide studie in Parijs laat zien dat R. flavipes zich goed kan vestigen en uitbreiden in stedelijk gebied. Ook hier brengt dit veel bestrijdingskosten met zich mee en is er een noodzaak ontstaan voor speciale termietenverzekeringen en -clausules in koopcontracten, en voorschriften voor termietresistent hout in de bouw. De eerste vondst uit Duitsland is uit de jaren 1980, in Italië is ze pas in 2008 ontdekt en op de Azoren ook rond dat jaar. Het ziet er naar uit dat de soort een stevige opmars gaat maken en het is zeker niet ondenkbaar dat ze ook invasief zal worden in Nederland.

Leefwijze

Termieten zijn sociale insecten die enorme kolonies kunnen vormen. Veel soorten leven van hout. De werkers, die zorgen voor de schade aan hout en andere materialen die cellulose bevatten, vormen bij termieten het grootste aandeel van de kolonie. Reticulitermes-soorten leven in de grond en maken ‘moddertunnels’ waarmee ze, beschermd tegen uitdroging, een connectie maken tussen een grondnest en hout.

Tijdens de verschillende locatiebezoeken is vastgesteld dat de schade die R. flavipes aan beide woningen heeft toegebracht vergevorderd is. Er is sprake van aantasting vanaf de fundering tot en met ten minste de eerste verdieping en mogelijk ook dakconstructies. De veiligheid van de woningen en bijgebouwen is daarmee in het geding. Of de kolonie op dit moment nog beheersbaar is, moet nog blijken, maar de verspreiding naar de grond buiten de gebouwen maakt de zaak in elk geval lastiger.

Toekomst

Deze eerste vestiging van R. flavipes roept natuurlijk veel vragen op en kennisontwikkeling is noodzakelijk. Het gaat hierbij over inschatting van vestigingskansen, detectiewijzen, toelating van bestrijdingsmiddelen, etcetera. Termieten zijn – gezien de veranderingen in het klimaat en de toename van de handel in goederen – een opkomend probleem. Dat de dieren incidenteel worden aangevoerd in Nederland was al bekend, maar de hier beschreven casus drukt ons met de neus op de feiten dat vestiging en overlast ook tot de mogelijkheden zijn gaan behoren.

De NVWA heeft daarom recent een signaaladvies afgegeven aan de directeur van Natuur van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. In dit algemene advies wordt aandacht gevraagd voor het bepalen van de rol van verschillende partijen bij bestrijding, de wenselijkheid van snelle uitroeiing, het optuigen van een infrastructuur voor vroege signalering en melding bij de juiste instanties, het anticiperen op mogelijke toelatingen van bestrijdingsmiddelen en kennisverspreiding over de risico’s van verspreiding in de samenleving.

Meer informatie

• Lees meer in het vakbladartikel uit Entomologische Berichten, dat je kan downloaden op deze website.

Tekst: Jinze Noordijk, EIS Kenniscentrum Insecten & Vera de Visser Kennis- en Adviescentrum Dierplagen
Foto’s: Jitte Groothuis Jittebug Ento Art (leadfoto: Amerikaanse grondtermiet, soldaat en werker); Aron Kuiper, Kennis- en Adviescentrum Dierplagen