Voornse Duinen: opvallend slakkenrijk

De Voornse Duinen liggen bekneld tussen de Maasvlakte en de Deltawerken. De Maasvlakte, het havengeweld en bouwplannen hebben het eiland in een halve wurggreep. Maar de biodiversiteit in dit van oudsher beroemde duingebied is nog steeds erg groot. De afgelopen twee jaar hebben veel onderzoekers meegedaan aan een update van de huidige stand van de biodiversiteit. De resultaten zijn te vinden in een nog te verschijnen boek in de reeks 'Duinen en Mensen' en op een speciale website. Naast diepteonderzoek naar de geologie en de menselijke historie, teruggaand tot de Middeleeuwen en nog verder terug, richtte het onderzoek zich op de rijkdom aan natuur.

Rijke duinen

Het gebied heeft een rijke geschiedenis en een veelheid aan verschillende biotopen. Historisch gezien getuigen onder meer de deels door duinen overstoven dijken aan de binnenrand en de in zee liggende bunkers van vroegere ingrepen door de mens. De invloed van de mens is hier nog steeds groot. Samenleving en landschap veranderen, er zijn bebouwingsplannen, maar ook natuurontwikkeling. Zo werden een vliegveld, een golfbaan en parkeerplaatsen inmiddels natuurgebied. Aan zee ontstond mede door de Maasvlakte een waddenachtig gebied met de bijbehorende flora en fauna. Op het land komen in het duinlandschap alle mogelijke schakeringen van duinbiotopen voor, van moerassige duinbossen tot geheel opengemaaide valleien. Allerlei planten en dieren vinden hier een geschikte biotoop. Ondanks veel veranderingen vormen de duinen van Voorne nog steeds een rijke natuurschatkamer. Hoe groot de rijkdom is, wordt bevestigd door de diverse actieve onderzoekers in het gebied. Eén van de onderzochte groepen zijn de landslakken, een vaak nog wat stiefmoederlijk behandelde diergroep. Tijdens onderzoek in onder andere 2021 bleek opnieuw hoe slakkenrijk het gebied is.

Qua slakken aan de top

Lang geleden stond Voorne bekend vanwege het zeldzame voorkomen van de Rode barnsteenslak. De Groene Punt bij Voorne was, op Terschelling na, de laatste plaats waar deze zeldzame slak voorkwam. Inmiddels is dit dier geheel uit ons land verdwenen. Gelukkig geldt dat niet voor alle andere uit het gebied bekende soorten. In 2021 troffen onderzoekers Tello Neckheim en Joop Eikenboom verreweg de meeste ooit in het gebied gevonden huisjes- en naaktslakken nog steeds aan. Er kwamen zelfs meerdere soorten bij. Qua aantal soorten behoort het Voornse Duingebied tot de absolute top. Ongeveer de helft van alle in Nederland voorkomende landslakken zijn uit het gebied bekend. Op de soortenlijst van alle Voornse slakken zie je om welke soorten dit gaat. Hierin zijn ook gegevens van andere, eerdere bezoeken verwerkt. Van de slakken op de lijst staan er elf op de Rode Lijst.

Van algemeen tot zeldzaam en beschermd

In Voorne zijn relatief veel valleien, bossen en moerassen met alle denkbare overgangen. In elke habitat leven specifieke soorten landslakken. Zoals te verwachten komen ook in Voorne veel van de in ons hele land algemene huisjesslakken voor. Daaronder valt ook het inmiddels wijd bekende Boerenknoopje. Andere algemene soorten zijn de Geribde jachthorenslak, de Doorschijnende glasslak, de Haarslak en naaktslakken als de Tijgerslak en de Kleine akkerslak. Qua afmetingen gaat het zowel om fikse soorten, zoals de Wijngaardslak, als om hele kleine, zoals het minuscule Dwergpuntje (1,4 millimeter). Zoals te verwachten leven in het gebied typische soorten van meer open duinen, waaronder het Mostonnetje en meerdere duinslaksoorten, maar ook echte duinbos-soorten, waaronder het Stekelslakje met een intrigerend gestekeld huisje. Echte natte moerassoorten zijn de donkere glimslak, de Slanke barnsteenslak en naaktslakjes als de Kleine akkerslak. Maar ook de Bolle dwergslak, de Gladde tolslak, de Grote kristalslak en de Dikke en de Tandloze korfslak (beide laatstgenoemde op de Rode Lijst) zijn vooral op natte plaatsen te vinden. Ook soorten met landelijk gezien een meer lokale verspreiding leven op Voorne, zoals de Grote en de Kleine kartuizerslak. De Grote houdt van vochtige duinpannen en bosranden, de Kleine meer van open veld met houtachtige, opgaande vegetatie. De Kleine staat op de Rode Lijst. Het Vergeten schorshorentje is in de duinen van Voorne vrij algemeen in vergelijking met de meer noordelijk gelegen duingebieden. Deze boombewoner leeft op de schors van onder andere wilgen, iepen en populieren. De Nederlandse naam van deze soort komt van de relatief late ontdekking in ons land in 2005; inmiddels hebben alle Nederlandse land-, water- en zeeslakken een vaste Nederlandse naam.

Beschermde soorten

Vanuit natuurbeschermingsoogpunt leven er twee uiterst belangrijke slakken in het gebied, beide beschermd via de Europese Habitatrichtlijn. De in 2010 in het Quackjeswater aangetroffen Platte schijfhoren, is echter een zoetwaterslak en geen landslak. De andere belangrijke soort is de Nauwe korfslak. Van deze landslak zijn de dichtheden van de plaatselijke populaties op Voorne, vergeleken met elders in de Nederlandse kustduinen, opvallend hoog. Of dat ook zo blijft, is de vraag. Plaggen en begrazen pakken voor deze soort namelijk erg ongunstig uit; ongestoord leefgebied is essentieel. Voor deze soort, maar ook voor diverse andere slakken is er een duidelijke relatie met populieren en duindoorn, omdat het bladstrooisel hiervan veel kalk bevat dat slakken kunnen opnemen. Al te intensieve ‘anti-stikstofmaatregelen’ waarbij bos en populieren worden verwijderd of al te grote oppervlakken duingebied worden afgeplagd, hebben helaas ook een negatieve weerslag op de nu nog rijke Voornse slakkenfauna.

Website, boek en bijeenkomst

De uitkomsten van het slakkenonderzoek en de diverse andere onderzoeken in de Voornse duinen zijn te vinden op een online-achtergrondwebsite. Het boek 'Duinen en mensen Voorne' verschijnt op 8 april 2023. Intekenen kan nog tot eind 2022. Op 19 november 2022 is er een symposium over de duinen van Voorne waarbij ook het boekproject en de onderzoeken en uitkomsten uitgebreid aan bod komen. 

Waarnemingen

Meldingen van mariene- en brakwaterorganismen en van land-, zoetwater- en zeeweekdieren zijn welkom bij Stichting ANEMOON en platforms als Waarneming.nl.

Tekst: Rykel de Bruyne en Tello Neckheim, Stichting ANEMOON
Foto's: Tello Neckheim (leadfoto: vergeten schorshorentje Balea heydeni. Pas in 2005 in Nederland ontdekt, voor het eerst in de Voornse Duinen); Adriaan Gmelig Meyling

Informatie en afbeeldingen uit dit bericht zijn deels ontleend aan het boek 'Duinen en mensen Voorne', dat verschijnt in het voorjaar van 2023.