Proef op de Veluwe: houdt kuddebeschermingshond wolf op afstand van schapen?

"Ze zijn moe", constateert herder Daphne van Zomeren. Twee potige honden liggen te dutten achter het hek van de nachtkraal. De alertheid blijft: wanneer herder en journalist dichterbij komen, staan ze gelijk weer paraat. Aanslaan doen ze niet, want na anderhalve week zijn ze met Daphne vertrouwd. Langzaam beginnen ze te wennen aan hun nieuwe leven. En dat klinkt als een uitdagende job – 275 schapen bewaken, en dat gaat dag en nacht door. Vooral de tochten met kudde overdag zijn nieuw voor ze, en dankzij het droge voorjaar (weinig eten) worden flink wat kilometers afgelegd.

De honden zijn de nieuwste aanwinsten voor Daphne, schaapherder van de Schaapskudde Elspeter Heide. Geen schaapshonden, die de kudde sturen en in het gareel houden, maar kuddebeschermingshonden. Stevige honden, waaks, met een uitstekende neus om van ver roofdieren zoals een wolf op te merken – en op afstand te houden.

Schapen horen bij de heide

Daphne van Zomeren laat in opdracht van de gemeente Nunspeet de Elspeter Heide begrazen. Schaapskudde en heide zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mensen lieten op de heide schapen grazen en staken plaggen voor in de potstal. Samen met de schapenmest belandden de plaggen op de akkers. De akkers werden vruchtbaar, de heide schraal en soortenrijk.

Zo was het gangbaar in de 19^e eeuw. Maar gaandeweg werd veel heide ontgonnen, vertelt boswachter Afke Vermeer van Natuurmonumenten. "In 1833 telde Nederland nog zo’n 600 duizend hectare heide, 20 procent van het landoppervlak. In 2008 was er nog 43 duizend hectare over. Bovendien heeft de heide het tegenwoordig mede door neerslag van stikstof zwaar te verduren. Stikstof werkt vergrassing in de hand, heideplanten komen in de verdrukking."

Schapen zijn de beste beheerders

Juist daarom is het extra belangrijk om heel zuinig te zijn op de heide die er nog is, legt Afke uit. Team Noordwest-Veluwe van Natuurmonumenten beheert onder andere het heide-stuifzandlandschap rond het Hulshorsterzand. "Dat beheer doen we graag met schapen. Alleen op plekken waar dit echt nodig is, zetten we machines in. Die maken relatief veel lawaai en kunnen de bodem verstoren." Schapen werken veel natuurlijker dan een machine, dat kun je bijna niet nabootsen. Want schapen grazen hier een hapje, daar een hapje en zorgen zo voor veel variatie in vegetatie en microklimaat. Er ontstaan kleine biotoopjes. In hun vacht reizen zaden en kleine dieren mee. Zo dragen ze een belangrijk steentje bij aan de biodiversiteit.

Wolf verandert spelregels

In 2019 deed een wolvin op de Noordwest-Veluwe haar intrede – en zette de hele schapenbegrazing op zijn kop. Herder Daphne kwam in aanmerking voor subsidie van de provincie en schafte (flex)netten op stroom aan voor de nachtverblijven in het veld. "Meteen," zegt ze, "want als ze ‘s nachts eenmaal een schaap te pakken hebben gekregen blijven de wolven terugkomen."

De bescherming ’s nachts binnen de netten werkt naar behoren. Maar vorig jaar oktober, toen een collegaherder met zijn kudde op de hei was, grepen ineens drie wolven een schaap. Op klaarlichte dag, en dát had niemand zien aankomen. Daphne: "We hadden na die aanval een stressvolle tijd. We vonden een groep vrijwilligers die mee wilden lopen. Ik had een toeter. We probeerden steeds omstandigheden te veranderen, daar houden wolven niet zo van."

Maar een structurele oplossing was het niet. Daarom is Daphne in mei met Provincie Gelderland een tweejarig experiment met kuddebeschermingshonden gestart. Daphne koos voor de Mastin Espagnol de Trabajo, een beschermingshond uit Spanje ("waar de wolf nooit is weggeweest en de kuddebeschermingshonden ook niet"). Bovendien zijn het vriendelijke honden, en dat is belangrijk in zo’n druk bezocht gebied. Toch zijn deze kuddebeschermingshonden geen aaibare dieren: ze zijn waaks en kunnen ook aanslaan bij vreemde honden of mensen. Onderdeel van de proef is onderzoeken hoe kuddebeschermingshonden samengaan met het publiek. Daphne krijgt begeleiding van Ray Dorgelo, die veel ervaring heeft met kuddebeschermingshonden en haar leert hoe ze in Nederlandse setting zo goed mogelijk met de honden werkt. "Zo zet ik op advies van Ray de nachtverblijven verder van het pad om de honden niet onnodig te laten storen door voorbijgangers."

Leren samenleven met de wolf

Intussen hangen de herders, de gemeente Nunspeet, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten gezamenlijk borden op om bezoekers over de kuddebeschermingshonden te informeren. Afke: "Zo willen we bezoekers gezamenlijk op een goede manier laten wennen aan de aanwezigheid van kuddebeschermingshonden." Met de campagne ‘Wennen aan de wolf’ wil  Natuurmonumenten daarnaast meer begrip creëren over de wolf en feiten en fabels over dit roofdier van elkaar scheiden. Bovendien ondersteunt de organisatie herders actief bij de aanvraag van verschillende beschermingsmaatregelen. Afke: "Er wordt nog steeds gediscussieerd over de rol van de wolf in Nederland. Feit is dat zich hier in de omgeving een roedel heeft gevestigd en dat zij hier wat ons betreft welkom zijn. Tegelijkertijd lopen de herders ook over onze terreinen; wij willen uiteraard ook dat zij veilig hun werk kunnen blijven doen."

Daphne heeft de wolf inmiddels min of meer omarmd. "Wolven zijn onderdeel geworden van onze natuur. Ze zijn hier zelf gekomen. Dat vind ik heel bijzonder. Het is belangrijk dat wolven en schapen naast elkaar kunnen leven. Je wilt dat de wolf alleen wild gaat zien als prooi. Dat gaat heus niet allemaal vanzelf, maar we kunnen niet terug. Dan stopt ons werk hier. Dat wil je niet. En ook voor de wolf moeten we dit proberen."

Provincie helpt bij het voorkomen van schade door wolven

Schapen- en geitenhouders binnen het wolvengebied op de Veluwe kunnen sinds augustus 2020 subsidie aanvragen voor maatregelen om schade door wolven te voorkomen (kuddebeschermingshonden zijn daarvan nog geen onderdeel). Buiten het officieel aangewezen leefgebied geldt vanaf 2 mei 2022 een ‘calamiteitenregeling’: een tijdelijke openstelling van de subsidie waarmee houders van schapen en geiten snel en blijvend maatregelen kunnen treffen tegen een rondhangende wolf.

Meer informatie

• Wennen aan de wolf, een campagne van Natuurmonumenten
• De wolf in Gelderland (Provincie Gelderland)

Tekst: Provincie Gelderland
Foto's: Daphne van Zomeren (leadfoto: schaapskudde Elspeter Heide)