Zandhagedissen op Forteiland IJmuiden: halen ze het eeuwfeest?

Hoewel het een prachtige tentoonstelling was, was het bezoek aan deze tentoonstelling eigenlijk een dekmantel om te zien of er zandhagedissen op het eiland voorkwamen. Er werden die dag meerdere zandhagedissen gezien en dus werd het Forteiland vanaf 2001 opgenomen als traject in het Meetnet Reptielen. Daarnaast hebben meerdere UvA-studenten hier hun zandhagedis-stage uitgevoerd.

Van Fort naar Forteiland

In 1881 werd begonnen met de bouw van het Fort bij IJmuiden als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Het net geopende Noordzeekanaal diende beschermd te worden door een sterk fort op de noordoever van het kanaal. In 1888 werd het fort in gebruik genomen. In 1929 werd de Noordersluis aangelegd, met een toegangsgeul ten noorden van het fort, waardoor dit op een eiland kwam te liggen: het Fort bij IJmuiden werd het Forteiland IJmuiden. De hagedissen die er leven zijn allemaal nazaten van de hagedissen die op en rond het Fort leefden in 1929.

Ontdekking en studentenonderzoek

Na de ontdekking van deze geïsoleerde populatie in 2000 hebben hier vanuit de UvA meerdere studenten een stage aan de zandhagedis uitgevoerd. Zo is er gekeken naar de genetica en de populatieomvang. De populatie hagedissen op het Forteiland bleek ingeteeld, maar dat gold ook voor meerdere (grote) populaties in het duin. De gehele duinpopulatie is waarschijnlijk afkomstig van een (hele) kleine groep hagedissen die zich meer dan duizend jaar geleden hebben afgesplitst en de duinen hebben gekoloniseerd.

De omvang van de populatie op het Forteiland schommelde in de periode 2001-2008 rond de zestig individuen. Na de pensionering van Annie Zuiderwijk en het bijbehorende pensionadofeestje op het Forteiland in 2008 is het eiland niet meer bezocht.

Reactivering

In de (na)zomer van 2020 hebben een aantal RAVONners en Amsterdamse stadsecologen het eiland bezocht om te kijken of er nog zandhagedissen leven op het eiland, met het oog op een eventuele reactivering van het monitortraject. Er werden enkele hagedissen gezien en Rijkswaterstaat (beheerder van de kades van het Forteiland) bleek behoefte te hebben aan een recent overzicht van de verspreiding van de zandhagedis op het Forteiland.

In 2021 is het eiland zeven keer bezocht om hagedissen te monitoren. De resultaten waren dramatisch: er werd in totaal acht keer een hagedis gezien en de maximale score bedroeg drie. Een schril contrast met de aantallen uit de periode 2001-2008, toen er op één dag nog tot 28 hagedissen werden geteld.

Meeuwenkolonie

Zo slecht als de hagedissen het doen op het Forteiland, zo goed doen de meeuwen het. Na het afgraven van een deel van een sluiseiland met een grote meeuwenkolonie in 2006 verplaatste deze zich in een paar jaar naar Forteiland. In 2012 vlakte de groei af tot gemiddeld honderd paren zilvermeeuwen en 1100 paren kleine mantelmeeuw.

Van 1 april tot 1 september is de westelijke helft van het eiland, waar de meeuwen broeden, afgesloten. Je wil gedurende die periode ook niet in de buurt van de kolonie zijn, want de meeuwen reageren nogal agressief. Ook de zandhagedissen mijden de meeuwen: alle potentieel geschikte hagedissen-habitats in en om de kolonie zijn verlaten. Nog slechts op twee plekjes, zo ver als mogelijk bij de kolonie vandaan, werden hagedissen waargenomen. Opvallend was de ongewone schuwheid van de hagedissen op het Forteiland; van de acht waargenomen individuen konden we er slechts één op de foto zetten, terwijl zandhagedissen normaliter allesbehalve schuw zijn en vaak juist zelfs dankbare fotomodellen.

Toekomst

In 2029 is het voormalige Fort bij IJmuiden precies honderd jaar een eiland. De hagedissen leven hier dan al een eeuw volledig geïsoleerd. Het is nog maar zeer de vraag of de zandhagedis het zo lang gaat redden op het Forteiland. De populatie is gekrompen tot slechts een handjevol individuen en het ziet er niet naar uit dat de meeuwen het eiland op korte termijn gaan verlaten.

De populatie zandhagedissen op het Forteiland is door hun bijzondere geschiedenis en locatie vanuit natuurhistorisch oogpunt zeer interessant. Helaas moeten ze deze mooie plek delen met meer dan duizend meeuwen.

Tekst: Ingo Janssen, RAVON
Foto's: Gerard Oostermeijer