Natuurlijke vijanden effectief tegen eikenprocessierups

Als klimaatprofiteur wordt de eikenprocessierups in Nederland nog niet optimaal gereguleerd door natuurlijke vijanden. Hij is zogezegd zijn zuidelijke vijanden ver vooruit en onze inheemse soorten moeten de rups nog beter ontdekken als potentieel lekker hapje. Sommige mezen weten al dat de rupsen prima te eten zijn als ze de haren er een beetje afschudden. Vandaar ook dat op veel plaatsen nestkasten worden opgehangen in eikenlanen om mezen te lokken (al is nog niet goed onderzocht hoe effectief dit in de praktijk is). Andere natuurlijke vijanden vinden we vooral onder de insecten. We weten bijvoorbeeld dat de larven van verschillende soorten sluipvliegen, sluipwespen, kevers, wantsen, zweefvliegen en gaasvliegen kunnen eten van de rupsen. Onlangs werd bekend dat er ook in Nederland larven van een sluipwesp in eitjes van de eikenprocessierups zijn aangetroffen. In het volwassen stadium zijn deze insecten vaak bloembezoekers. Een groot bloemaanbod in bermen van eikenlanen zou dus kunnen helpen om de natuurlijke vijanden te stimuleren en zo de plaagdruk van de eikenprocessierups te verminderen. De eikenprocessievlinders zelf drinken geen nectar en hebben dus geen baat bij meer bloemen.

Bloemrijke bermen in Gelderland

Of een groter bloemaanbod in bermen werkelijk leidt tot populatiegroei van natuurlijke vijanden en daarmee onderdrukking van de eikenprocessierups, wordt onderzocht in een proef in Gelderland. De onderzoekslocaties zijn verspreid over de provincie te vinden langs provinciale N-wegen bij Barneveld, Wekerom, Didam, Heteren en Zutphen. Op elke locatie is in 2016 een bermtraject van driehonderd meter ingezaaid met een inheems bloemenmengsel. Deze bermen worden één keer per jaar in de herfst gemaaid en het maaisel wordt afgevoerd. Daarnaast is er op elke locatie een controleberm van eveneens driehonderd meter. Deze bermen zijn niet ingezaaid en worden regulier beheerd (twee keer per jaar maaien en afvoeren). Op de proeflocaties werden de nesten van de eikenprocessierups geteld en werden dagvlinders, andere insecten (waaronder natuurlijke vijanden) en de vegetatie geïnventariseerd. Ook is de opbouw van het aantal natuurlijke vijanden in de nesten onderzocht door deze jaarlijks uit te kweken. Naarmate de nesten groter werden, is enkele jaren geleden besloten de geparasiteerde nesten die uit de bomen konden vallen weg te halen en in kisten te doen. De kisten bleven in de bermen staan om zo de opgebouwde populatie aan natuurlijke vijanden te behouden. De vrees dat de nesten in de kisten zouden beschimmelen bleek onterecht. De inhoud bleef intact en in het voorjaar konden de sluipwespen en sluipvliegen uitvliegen door speciaal daarvoor geperforeerde gaatjes.

Minder rupsen bij anders maaien

In 2020 werd voor het eerst een verschil gevonden in het aantal nesten tussen de ingezaaide bermen en de controlebermen. In de ingezaaide bermen zaten minder nesten per boom van de plaagsoort dan in de controlebermen. Ook werden er meer insecten, meer dagvlinders en meer potentiële natuurlijke vijanden gevonden. Een goed voorbeeld is de sluipvlieg Carcelia iliaca, die volledig afhankelijk is van de eikenprocessierups. De vlieg legt haar eitjes op de (nog levende) rupsen. Als de eitjes uitkomen, kruipen de larven de rups in en eten die van binnenuit op. Na verloop van tijd sterft de rups, waarna de sluipvlieglarven verpoppen en overwinteren in het nest van de eikenprocessierups. De sluipvlieg C. iliaca werd op alle locaties volop aangetroffen. Niet alleen werden ze op de nesten gezien (zowel hoog in de bomen als op de lage nesten en grondnesten), maar ook drinkend op de bloemen in de berm.

Al deze resultaten lijken erop te wijzen dat de ingezaaide bermen meer door insecten gebruikt worden dan de controlebermen. De bedekking van bloeiende kruiden en de nectarindex waren echter niet aantoonbaar hoger in één van beide bermtypen. Dat er in de ingezaaide bermen toch meer insecten werden gevonden, houdt waarschijnlijk verband met het feit dat de meeste controlebermen midden in de zomer helemaal kaal werden gemaaid. Hierdoor is er in de ingezaaide bermen gedurende het seizoen gewoon meer te halen dan in de controlebermen. In een controleberm waar een flink deel van de vegetatie bleef staan na de maaibeurt, werden juist veel insecten gevonden. Deze observatie lijkt erop te wijzen dat juist het beheer van groot belang is voor het aantal aanwezige insecten in een berm.

Vervolg

Uit het onderzoek blijkt dus dat een groter (inheems!) bloemaanbod gedurende het hele seizoen een positief effect heeft op de (potentiële) natuurlijke vijanden van de eikenprocessierups en dat zij daarmee effectief in staat zijn de plaagdruk te verminderen. Voor deze functie van bloemrijke bermen komt gelukkig steeds meer aandacht nu bermbeheerders in de cursus Kleurkeur worden opgeleid om rekening te houden met biodiversiteit in bermen. Inmiddels is er ook een groot Europees LIFE-project opgestart om het gebruik van biociden tegen de plaagsoort te verminderen. In dit project wordt gekeken naar de effectiviteit van nestkasten voor koolmezen en verschillende soorten bermbeheer. Hoe de natuurlijke bestrijding van de eikenprocessierups het beste kan worden ingezet, wordt de komende jaren dus nog verder onderzocht.

Het onderzoek is uitgevoerd door De Vlinderstichting met medewerking van Silvia Hellingman (Hellingman onderzoek en advies), Gert-Jan Koopman (HEEM) en Jeroen de Rond (Natural Media) en mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland.

Tekst: Gerdien Bos, De Vlinderstichting
Foto’s: Silvia Hellingman; Jurriën van Deijk; Gerdien Bos