Aandachtspunten voor inzet van vleermuiskasten bij bestrijding eikenprocessierups

Vleermuizen en mezen als biologische bestrijders

De brandharen van eikenprocessierupsen kunnen bij mensen veel overlast veroorzaken. Aanvankelijk werden de rupsen en hun nesten weggezogen of -gebrand, maar naarmate de omvang van de overlast toenam, werden ook steeds vaker bestrijdingsmiddelen gebruikt. Omdat deze middelen niet alleen de eikenprocessierupsen doden, maar ook de rupsen van andere vlinders en andere insecten, werd gezocht naar een ecologisch verantwoorde aanpak.  
Het lokken van de natuurlijke vijanden van eikenprocessierupsen en de volwassen vlinders is dan een voor de hand liggende aanpak. Vanaf circa 2018 werden in toenemende mate mezenkasten en vleermuiskasten ingezet. Van koolmezen en pimpelmezen is bekend dat ze dol zijn op rupsen, ook eikenprocessierupsen, en dat ze snel een mezenkast als nestplaats in gebruik nemen. De mezen broeden al in het vroege voorjaar, als de rupsen nog klein zijn, en kunnen in die periode duizenden rupsen verorberen. De brandharen van de rupsen zijn geen probleem, die vegen ze er gewoon af. Vleermuizen eten echter geen rupsen; ze eten veel liever de volwassen vlinders. Daarmee kunnen ze voorkomen dat deze volwassen vlinders zich voortplanten en de eitjes voor de nieuwe generatie eikenprocessierupsen afzetten. Hoewel er nog onderzoek wordt gedaan naar het aandeel eikenprocessierupsvlinders in het dieet van Nederlandse vleermuissoorten, is het aannemelijk dat ze bij meerdere soorten op het menu staan. Meer zuidelijk in Europa is bekend dat diverse vleermuissoorten de vlinder van de verwante dennenprocessierups op het menu hebben staan. Daarnaast zijn in Nederland waarnemingen bekend van tientallen foeragerende vleermuizen bij eiken waar op dat moment de vlinders van de eikenprocessierups ontpoppen.

Gekraakte vleermuiskasten

Het plaatsen van vleermuiskasten ter bestrijding van eikenprocessierupsen is daarom zeker geen gek idee. Wie echter een vleermuiskast aan een door eikenprocessierupsen aangetaste eik hangt, heeft grote kans op een vervelend bijeffect, namelijk een door rupsen 'gekraakte' vleermuiskast.
Als afweer tegen predatoren maken eikenprocessierupsen een gesponnen nest, dat ze bekleden met brandharen. Ze hangen deze nesten meestal in de oksel van een van de laagste grote zijtakken van de eik. De rupsen zien een vleermuiskast echter ook als geschikte nestlocatie. Het nest wordt dan onder, achter en soms ook gedeeltelijk in de kast gemaakt. Dat is nadelig voor vleermuizen, die door het grote oppervlak van hun vlieghuid zeker last ondervinden van de brandharen. In een aantal eikenlanen waar vleermuiskasten zijn geplaatst, waren in het rupsenseizoen vrijwel zonder uitzondering alle vleermuiskasten zodanig extern of intern bewoond door eikenprocessierupsen, dat bewoning door vleermuizen niet meer mogelijk was. Door de aanwezige brandharen is ook het schoonmaken van de kasten complex en alleen mogelijk door een professioneel bedrijf met rupsenzuiger. Bij mezenkasten in dezelfde lanen werd soms hetzelfde verschijnsel gezien, maar in veel mindere mate dan bij de vleermuiskasten. Dit komt waarschijnlijk doordat de mezen al in een vroeg stadium de rupsen rond hun mezenkast wegpikken.

Adviezen voor de inzet van vleermuiskasten tegen de eikenprocessierups

Als vleermuiskasten aan aangetaste eiken worden gekraakt door de processierupsen, is er een andere aanpak nodig om vleermuizen toch in te zetten voor de biologische bestrijding van die rupsen. Een aantal adviezen op een rij:

1. Kies vleermuiskasten die geschikt zijn voor soorten die grote en middelgrote nachtvlinders op hun menu hebben staan, zoals grootoorvleermuizen en rosse vleermuizen. Dwergvleermuizen eten voornamelijk kleinere prooien en zullen geen grote aantallen eikenprocessierupsvlinders eten. Kies vooral ook kwalitatief goede vleermuiskasten, die lang mee kunnen gaan. We zien in de praktijk vaak erg kleine en goedkope vleermuiskasten die helemaal niet zo geschikt zijn voor vleermuizen. Veel beter bruikbare vleermuiskasten zijn onder andere te koop bij Veldshop.nl, Vivara Pro, Waveka en Faunus Nature Creations.
   
   
2. Hang de vleermuiskasten niet aan door eikenprocessierups aangetaste eiken, maar aan andere boomsoorten en gebouwen in de directe omgeving. Plaats de kasten op tenminste 4,5 meter hoogte en zorg voor een vrije uitvliegruimte.
   
   
   • Zijn er in of nabij een aangetaste eikenlaan of eikenperceel geen andere bomen of gebouwen aanwezig, dan is het ook mogelijk om vleermuiskasten op palen te plaatsen. Let er dan wel op dat deze paalkasten op een schaduwrijke plek staan, zodat ze niet de hele dag zon krijgen.
     
     
   • Zijn er geen andere bomen dan eiken, dan biedt het aan één boom plaatsen van een mezenkast én een vleermuiskast wel mogelijkheden. De mezen zullen namelijk ook de rupsen bij de vleermuiskast wegpikken en voorkomen dat er een groot nest met brandharen ontstaat. Het voorkomt ook dat andere vogels de vleermuiskast kraken, wat incidenteel ook wel eens voorkomt. Er zijn ook combikasten waarin zowel mezen als vleermuizen kunnen verblijven (zie ook de foto van de combikast).
     
     
3. Als je mezen- en vleermuiskasten plaatst, wil je natuurlijk ook weten of ze werken. Alleen dan kunnen we leren hoe we deze rupsenplagen het best kunnen bestrijden. Controleer daarvoor de geplaatste mezenkasten en de vleermuiskasten regelmatig op hun bewoning. Bewoning door vleermuizen controleer je het makkelijkst met vleermuiskasten waarbij je vanaf de grond in de kast kunt kijken, zodat je de vleermuizen niet verstoort. De beste periode voor deze controles is de periode april tot en met september. Als je de kasten als bedrijf hebt geplaatst, maar geen opdracht of tijd hebt voor zulke controles, informeer dan eens bij lokale vleermuiswerkgroepen of natuurwerkgroepen.

Geïntegreerde aanpak

Het aanbieden van kasten voor mezen en vleermuizen kan een bijdrage leveren aan de bestrijding van eikenprocessierupsen. Er is echter meer nodig om de overlast van deze rupsen op grotere schaal terug te dringen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat een teruglopende biodiversiteit in het agrarisch landschap en bossen leidt tot het verdwijnen van predatoren van eikenprocessierupsen, zoals diverse sluipwespen, sluipvliegen en gaasvliegen. Het terugbrengen van deze biodiversiteit met behulp van bloemrijke weilanden en akkerranden, afnemend gebruik van insecticiden en een netwerk van lanen en houtwallen kan de overlast van plaagsoorten verminderen.

Tekst: Erik Korsten & Marjolein van Adrichem, Zoogdiervereniging
Foto’s: Erik Korsten (leadfoto: gewone grootoorvleermuis in een vleermuiskast); Carlo Wijnen, Vleermuiswerkgroep Noord-Brabant; Faunus Nature Creations