Samen koeken bakken: naar een betere nieuwe stikstofwet

In het wetsvoorstel stikstofreductie en natuurverbetering maakt het kabinet precies dezelfde fouten als in het door de rechter afgeschoten Programma Akkoord Stikstof (PAS). Dat is opmerkelijk: eerder had ze de Commissie Remkes gevraagd om uit te werken hoe een duurzame, juridisch houdbare oplossing voor de stikstofcrisis eruit moest zien, maar in het wetsvoorstel worden de aangereikte oplossingen niet overgenomen. Om te begrijpen hoe dit kan, bekijken we hoe het voorstel tot stand gekomen is. Alle partijen mochten om beurten hun zegje doen – de een wat meer dan de ander – en daarna is er ‘juridische borging aangebracht’ door gebruik te maken van dezelfde maatregelen en modellen die in het PAS juist niet bleken te werken.

Het is dom, maar we zien het vaker. Als de wetenschappelijke feiten, de juridische werkelijkheid en de politieke realiteit zo ver uiteenlopen dat ze alleen op papier nog bij elkaar te krijgen zijn, richt de kritiek zich vaak op de modellen die ondeugdelijk zouden zijn of ‘de bureaucratie’ die sowieso alles van waarde uitwist. Maar het onvermogen om tot een oplossing te komen voor de stikstofcrisis is ook een schoolvoorbeeld van de instabiele compromissen die je krijgt als je alleen denkt in termen van onderhandelingen. Er is een koek; en die moet verdeeld worden. De landbouw krijgt ontwikkelruimte, de natuur krijgt herstelgelden. Het klinkt redelijk maar het werkt niet: niemand krijgt zijn zin, iedereen is boos, want niemand voelt zich gehoord. En ondertussen gaat het met de boeren net zo slecht als met de boerenlandvogels.

Ruimte zoeken via onderhandelingen werkt niet. Toen Rutte 1 wilde bezuinigen op natuurbeleid ging dat vanuit de filosofie dat iedereen in een crisis nu eenmaal een beetje in moet leveren. Bij natuur werd er ruimte gevonden door de ‘nationale koppen’ eraf te halen. De uitwerking was tamelijk rampzalig. We hebben van de wettelijk minimaal vereiste inspanning tegelijk ook het maximale gemaakt. Dan is er geen marge meer om binnen te werken en kleur je de hele tijd buiten de lijntjes. Elke uitschieter of tegenslag is een overtreding. Onbedoeld neveneffect is dat de rechtszaak overblijft als enige effectieve vorm van participatie. Dat is een dure en uiterst vermoeiende manier van samenwerken.

Het zou daarom verstandig zijn om de processen voortaan anders in te richten. Niet langer denken in termen van hoe de koek verdeeld moet worden maar onderhandelingen voeren om te bekijken wat je samen zoal zou kunnen bakken, welke ingrediënten nodig zijn, hoe de recepten in elkaar zitten en wie welke taken op zich neemt in de keuken. Los van de beeldspraak: voor natuur én landbouw zou het veel beter zijn om alle stikstofmiddelen niet modelmatig over het land uit te rijden, maar onder te brengen in een fonds waar door regionale consortia op kan worden ingetekend. Voorstellen worden getoetst op landschappelijke identiteit, integraliteit en effectiviteit. Alleen voorstellen die inclusief zijn, worden in behandeling genomen: alle direct belanghebbenden moeten vertegenwoordigd zijn én ze moeten elkaars belang erkennen. Dus wel de boeren, de waterschappen, de natuurbeschermers en omwonenden, maar niet de aandeelhouders van veevoermultinationals of Chinese grondspeculanten. Naast de ecologische effectiviteit wordt ook de organisatorische deugdelijkheid beoordeeld door een wetenschappelijke commissie. Die kennis hebben we als Nederland in huis.

We zijn met onze natuurkwaliteit zo ver door de bodem gezakt dat het op dit moment niet mogelijk is om het in één keer in heel Nederland goed te krijgen. Een juridisch houdbare oplossing is er niet. Als we dat onder ogen zien, kunnen we verder komen door het landschap gebied voor gebied, streek voor streek te herstellen. Overal waar partijen er samen uitkomen, is de overheid er met financiële en organisatorische steun. Dan doe je niet alles een klein beetje in een poging om het modelmatig recht te trekken, maar wat je doet, doe je dan in elk geval goed.

Dat het uiteindelijk om forse bedragen gaat, mag geen verrassing zijn: dit probleem is in vijftig jaar opgebouwd en we hebben er al die jaren goed geld mee verdiend. Het kabinet heeft jaarlijks 300 miljoen 'stikstofgelden' te vergeven voor natuur, voor de noodzakelijke balans zou het mooi zijn als het kabinet de twintig tot dertig procent ecoregelingen uit het nieuwe gemeenschappelijk landbouwbeleid ernaast legt. Die mogen immers door lidstaten zelf worden ingevuld. Dan ligt er 500 miljoen klaar voor regio's waarin boeren en natuurbeschermers het eens kunnen worden over hoe  natuur en landbouw samen een duurzame toekomst kunnen vinden. Wie vrienden maakt wordt beloond, wie alleen zijn eigen belang wil dienen is af. Het zou bovendien een mooi werkbudget zijn voor het Deltaplan Biodiversiteitsherstel; dat dan naast een onderzoeksprogramma ook een uitvoeringsagenda kan opstellen.

Tekst: Sander Turnhout, SoortenNL en Noelle Aarts, Institute for Science In Society
Foto's: Mark Zekhuis, Saxifraga; Piet Munsterman, , Saxifraga; Kars Veling
Grafieken: CBS, Compendium voor de Leefomgeving (NEM, CBS/SOVON)