“Behoud landweren belangrijk bij aanleg Ecologische Verbindingszone”

De plannen waren bijna klaar. Volgens de Europese Kaderrichtlijn Water was er beekherstel en de aanleg van een Ecologische Verbindingszone nodig tussen de Grotelse Heide en de Biezen, op de grens van de gemeenten Laarbeek en Gemert-Bakel. Toen bleek de Snelleloop geen gewone afwateringsbeek. “De Snelleloop is onderdeel van een zeer bijzonder landschapselement, de landweer”, weet Jan Timmers van de Heemkundekring Gemert. Landweren zijn middeleeuwse grensmarkeringen op dorpsgrenzen of als afscheiding van gemene gronden. “Het waren twee gegraven greppels met daar tussenin een aarden wal die was opgeworpen met de grond uit de greppels. Op de aarden wal was een dichte begroeiing met vlechtheggen van meidoorns of andere struiken waar echt niemand doorheen kwam. Ook het vee niet. Een landweer was dus niet alleen een zichtbare afscheiding voor eigendommen, maar ook een veekering.”

Schutskooi

Smakelijk vertelt Timmers over de archieven waaruit blijkt hoe de boeren uit Gemert de landweren omzeilden en hun vee aan de Laarbeekse kant lieten grazen. “Overal vind je geschriften dat het vee van de Gemertse boeren geschut was op Laarbeekse grond. Dat betekent dat het vee illegaal door de weiden van Laarbeek liep en werd opgesloten in een schutskooi. De eigenaar kon zijn eigendommen komen ophalen tegen betaling van een boete. In de loop van de tijd werden de boetes steeds hoger,” lacht hij. “De landweren moesten beter worden onderhouden zodat het niet meer gebeurde.”

Vismigratie

Leon van Hoften is projectleider voor de Snelleloop bij Waterschap Aa en Maas. “De landweren maken integraal onderdeel uit van het project”, legt hij uit. “Doelstelling van het project is beekherstel en inrichting van een verbindende natte schakel tussen de Grotelse Heide en de Biezen. We hebben grond verworven bij Tereyken, waardoor het project van start kon gaan. In de Snelleloop zijn de natuurlijke processen hersteld en is er weer vismigratie mogelijk. We verhogen de ecologische waterkwaliteit van de beek en hebben stuwen en andere obstakels weggehaald of vervangen. Bij de planvorming bleek dat de Snelleloop door een van de greppels van de landweer stroomde. De ene greppel was ook veel dieper dan de andere. En, nog meer bijzonder, op stukken is de landweer dubbel. Dat betekent dus drie greppels naast elkaar met twee aardenwallen. Volledig ondoordringbaar dus.” In samenwerking met de heemkundekring is er ongeveer zeshonderd meter extra landweer aangelegd als onderdeel van de Ecologische Verbindingszone.

Bosbeek

De herinrichting bood nog meer unieke kansen. Van Hoften: “We hebben een van de greppels in kunnen richten met een biotoop als bosbeek. Over een lengte van wel zevenhonderd meter hebben we een beschaduwde, smalle beekloop ingericht waarin voldoende dynamiek is in watersnelheid en waterdiepte. De landweer heeft daarmee weer een functie gekregen.” Ook de vegetatie is bijzonder, vertelt Van Hoften: “Een landweer had naast struweel veel hakhout en een geriefhoutwal. Een klein deel van deze oorspronkelijke vegetatie was nog aanwezig. Een erfgoedbeplantingsdeskundige heeft dit onderzocht en een speciaal voorstel voor beheer uitgewerkt. De nieuwe landweer wordt beplant met dezelfde oorspronkelijke, inheemse soorten met veel doorndragende planten die er karakteristiek thuishoren. Zo bevat de landweer de zomereik, sporkehout (of vuilboom), meidoorn, sleedoorn, wilde lijsterbes, wilde kamperfoelie en de ratelpopulier. In de bosbeek zwemmen straks naar verwachting de riviergrondel en het bermpje.”

Cultuurhistorisch monument

In het najaar heeft grootschalig onderzoek plaatsgevonden naar de dubbele landweer en hoe deze kon worden geconserveerd. Ook werd onderzocht of en hoe het gedeelte dat verdwenen was opnieuw kon worden aangelegd. Karakteristieke cultuurhistorische waarden worden op deze manier in het gebied weer hersteld. Voor het onderzoek is een doorsnede gemaakt van een goed bewaard gebleven sectie van het wallensysteem. Daarmee kregen de onderzoekers inzicht in de opbouw ervan. Dit liet zien dat de wallen in een aantal fasen waren opgeworpen én dat voorafgaand hieraan al een afbakening aanwezig was in de vorm van een forse greppel. De landweer vindt zijn oorsprong in een bescheiden wal van zoden en grasplaggen. Vervolgens is deze uitgebreid tot een breed zandlichaam aan de voet waarvan aan de zuidkant een pad liep. Wanneer de landweer de vorm kreeg zoals die nu ook nog zichtbaar is, met een dubbele, hoge wal, is niet duidelijk. De onderzoekers hebben monsters genomen om dit verder uit te kunnen zoeken en om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de begroeiing van de wal.

Landschappelijk monument

De landweer tussen de gemeenten Gemert-Bakel en Laarbeek is uniek in zijn soort. Niet alleen omdat hij gedeeltelijk dubbel is, maar ook omdat hij nog grotendeels oorspronkelijk is. Timmers: “Alle landweren stammen uit de middeleeuwen. Deze moet zijn aangelegd tussen 1330 en 1370. Het is een landschappelijk monument van formaat, dat behouden moet blijven voor de toekomst. Daarom is er grootschalig onderzoek geweest vóórdat de werkzaamheden begonnen. Er is een sleuf gegraven waaruit bleek dat de totale breedte van de landweer wel 25 meter bedroeg. Met de zogenaamde OSL-techniek (Optically Stimulated Luminiscentie-techniek) is het mogelijk om precies vast te stellen wanneer het zand voor het laatst licht heeft gezien. Licht heeft namelijk invloed op zand. Als onderdeel van de landweer kwam het zand nooit aan de oppervlakte. Zo kan je dus meten wanneer het zand in de landweer werd gebracht. Zodoende kan de landweer exact gedateerd worden.”

Het project Snelleloop is uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van het Waterschap Aa en Maas, in samenwerking met de provincie Noord-Brabant, IVN, ZLTO, de Heemkundekringen van Gemert, Aarle-Rixtel en Beek en Donk, Staatsbosbeheer en de gemeenten Gemert-Bakel en Laarbeek.

Tekst: Annelies Cuijpers, provincie Noord-Brabant
Foto's: Maikel Samuels, waterschap Aa en Maas; Jan Timmers, Heemkundekring Gemert