Nieuw staalsteeltje voor de wetenschap en andere schatten ontdekt in Zuid-Limburg

Het aantal van twintig soorten staalsteeltjes in een kalkrijk grasland in Nijswiller-Noord komt overeen met vijftig procent van het aantal uit Nederland bekende staalsteeltjes.

Dat de kalkgraslanden in Zuid-Limburg een bijzonder habitat vormen waarin veel zeldzame planten- en diersoorten gedijen, is al lang bekend. Maar dat er ook spectaculaire vondsten van paddenstoelen worden gedaan, is wellicht voor velen een verrassing. De afgelopen jaren hebben leden van de Paddenstoelenstudiegroep Limburg zich ontfermd over een aantal van deze kalkgraslanden en een uitgebreide inventarisatie van de paddenstoelen ondernomen. Wekelijks zijn de terreinen afgezocht en de vondsten gedocumenteerd. Onder de aangetroffen soorten waren nogal wat vertegenwoordigers van de satijnzwammen, in het bijzonder van de groep van de staalsteeltjes.

In samenwerking met Machiel Noordeloos, die zich al tientallen jaren bezighoudt met satijnzwammen (Entoloma), werden de collecties microscopisch en op DNA-samenstelling onderzocht. Dat bracht aan het licht dat op de onderzochte terreinen, in het bijzonder een grasland bij Nijswiller-Noord, een flink aantal zeldzame soorten schuilgaat, waaronder zelfs een aantal die nieuw zijn voor Nederland, inclusief nog onbeschreven soorten.

Bijzondere staalsteeltjes van Nijswiller-Noord

Staalsteeltjes vormen een opvallende groep binnen de satijnzwammen. Ze hebben vaak een gladde, gepolijste, staalgrijze tot staalblauwe steel; de hoedkleur varieert van blauw tot bruin, geel, roze of groen. Er komen in totaal in Nederland een veertigtal soorten voor. Samen met de wasplaten, knotszwammen en aardtongen vormen ze een kleurrijke en vaal fotogenieke gemeenschap van paddenstoelen die kenmerkend zijn voor schrale, halfnatuurlijke graslanden. In tegenstelling tot veel wasplaten zijn staalsteeltjes veel lastiger op naam te brengen. Enkele bijzondere staalsteeltjes van het kalkgrasland Nijswiller-Noord stellen we hierbij aan u voor.

Kalkminnend staalsteeltje

Dit voor de wetenschap nieuwe staalsteeltje heeft als voorlopige Nederlandse naam Kalkminnend staalsteeltje en als voorlopige wetenschappelijke naam Entoloma isborscianum gekregen. Het werd ook in Nijswiller-Noord aangetroffen en valt op door de sterk radiair-vezelige bruine hoed, die wel aan een vezelkop (Inocybe) doet denken, en de enigszins gepolijste steel die jong een blauw waas heeft en snel verdwijnt. De soort wordt binnenkort als nieuw beschreven voor de uitgestrekte kalkgraslanden bij het dorp Izbork (Pskov-regio) in Rusland, vlak bij de grens met Estland. Een andere vondst van deze soort, ook in een kalkgrasland, is bekend uit Noord-Jutland. Daarmee lijkt Entoloma isborscianum een kenmerkende soort te zijn voor oude kalkgraslanden.

Violetgroene satijnzwam

De Violetgroene satijnzwam (Entoloma violaceoviride) is een staalsteeltje met opvallende, violetblauwe kleuren die in de loop van de ontwikkeling verbleken tot er soms slechts een blauwgroene waas in de steel van overblijft. Hij is nauw verwant met het minder zeldzame Roodvoetstaalsteeltje (Entoloma exile), die overigens ook in de onderzochte graslanden voorkomt. In datzelfde groepje hoort ook de Citroensteelsatijnzwam (Entoloma chloropolium) thuis met een opvallende groene steel. De Citroensteelsatijnzwam wordt onder andere gekenmerkt door het ontbreken van steriele cellen langs de rand van de lamellen (cheilocystiden). Deze uiterst zeldzame soort is slechts bekend van enkele vindplaatsen in Drenthe en in Noord-Limburg en blijkt nu ook op verschillende plaatsen in de onderzochte kalkgraslanden voor te komen, waaronder Nijswiller-Noord.

Groensteelsatijnzwam

De Groensteelsatijnzwam (Entoloma incanum) is een opvallende soort met een gele tot bruine hoed en een citroengele steel, die, vooral aan de basis van de steel, blauwgroen verkleuren kan. We namen altijd aan dat dit een probleemloze soort was, maar moleculair onderzoek wijst aan dat er een dubbelganger bestaat, die er uiterlijk hetzelfde uitziet, maar afwijkende sporenmaten heeft en dus ook morfologisch goed te herkennen is. Deze nog onbeschreven soort, eveneens bekend uit de Pskov-regio in Rusland en Noord-Jutland in Denemarken is nu ook tweemaal gevonden in Nijswiller-Noord.

Verkleurend staalsteeltje

Het Verkleurend staalsteeltje (Entoloma allospermum), is een opvallende soort, met een wat trechterzwamachtig uiterlijk. Aanvankelijk zijn de paddenstoeltjes diepblauw, maar al snel verandert die kleur in bruin onder invloed van het zonlicht. De plaatjes zijn vaak duidelijk iets aflopend op de steel. De sporenvorm is ook karakteristiek met een onregelmatig vier- tot zeshoekig zijaanzicht. Deze soort, die ook onder de naam Entoloma caeruleum bekend is, was tot nu toe slechts tweemaal in Nederland gevonden.

In totaal zijn in de kalkgraslanden van Zuid-Limburg de afgelopen jaren een twintigtal soorten staalsteeltjes gevonden, vijftig procent van het aantal uit Nederland bekende soorten.

Tekst: Machiel Noordeloos, Finy & Reimund Salzmann, Nederlandse Mycologische Vereniging. Paddenstoelenstudiegroep Limburg
Foto's: Reimund & Finy Salzmann (leadfoto: Nijswiller-Noord); Olga Morozova; Reimund en Finy Salzmann; Karl Wehr