Zomertortels: voedsel in een veranderd landschap

Daarom wordt er in Zeeland (maar ook in Engeland, Duitsland en Spanje) onderzoek gedaan. Vanwege de sterke afname van zomertortels is onderzoekster Jennifer Vreugdenhil in samenwerking met Het Zeeuws Landschap in 2019 het project 'Zomertortels in een veranderd landschap' opgestart. Jennifers onderzoek richt zich op het landschapsgebruik van zomertortels in Zeeland met behulp van nauwkeurige GPS-loggers. Met het broedseizoen van 2019 achter-de-rug en het broedseizoen van 2020 inmiddels volledig op gang, zijn de gedragingen van vier geloggerde zomertortels in 2019 gedocumenteerd in een fraai rapport dat beschikbaar is voor iedereen met belangstelling voor zomertortels.

Wat is er aan de hand?

De populatie van de zomertortel (Streptopelia turtur) neemt sterk af in heel Europa. In Nederland is de broedpopulatie sinds de jaren ‘80 met 97 procent afgenomen. Er broeden nog maar 1.200 tot 1.400 paar in Nederland en dat aantal neemt nog altijd snel af. De EU heeft daarom samen met de lidstaten en andere Europese partners een Internationaal Actieplan (pdf: 3,2 MB) opgesteld. Hierin worden onder andere de problematiek beschreven en de kennislacunes voor effectieve bescherming aangegeven. Eén van deze kennislacunes is informatie over hoe zomertortels het landschap gebruiken en op welke plekken ze naar voedsel zoeken. 'Zomertortels in een veranderd landschap' is opgezet om antwoord te krijgen op deze vragen aan de hand van vijf zomertortels in de Zak van Zuid-Beveland (ZL). Het is voor het eerst dat dit voor zomertortels gedetailleerd in kaart is gebracht. 

Territoria

Vier mannelijke zomertortels, waarvan één juveniel, werden in 2019 uitgerust met GPS-telemetrie-loggers. Deze loggers leggen meerdere keren per dag de locaties vast waar de tortels verblijven. De ‘home range’ van de gevolgde tortels varieerde van circa vier hectare (juveniel) tot negenhonderd hectare, en tortels overbrugden afstanden tot vijf kilometer voor voedsel. De omvang van de territoria van de drie volwassen tortels varieerde van drie tot elf hectare. Alle drie waren ze gelegen in fraai kleinschalig landschap, gedomineerd door extensief beheerde graslanden met veel oudere doorgegroeide hagen, bosschages, hogere bomen en poelen. Het gaat steeds om een meer ‘rommelig’ landschap dan tegenwoordig de norm is. De graslanden worden vooral extensief beheerd, zowel door particulieren als door natuurbeheerders als door Natuurmonumenten.

Foerageerlocaties

Er werden 29 buiten de territoria gelegen locaties geïdentificeerd waar de tortels met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid naar voedsel zochten. In veruit de meeste gevallen waren foerageeractiviteiten geconcentreerd aan de randen van percelen en in grasachtige bermen van verharde wegen en onverharde veldwegen. Alle locaties hadden korte en open vegetaties met een hoge beschikbaarheid aan laag groeiende onkruiden, in vergelijking met de omgeving. Vaak waren deze locaties direct in de buurt van opgaande begroeiing zoals bosschages, hagen en bomen. Daarnaast waren er zeven afwijkende foerageerlocaties waaronder boerenerven; specifieke, weinig voorkomende gewassen (bijvoorbeeld papaver: zie kader onderaan bericht) en een graszaadfabriek. Op deze locaties was de activiteit gefocust op plekken met een hoge zaadbeschikbaarheid door bijvoorbeeld voerkuilen, mesthopen of stoppelvelden. De boerenerven en de graszaadfabriek werden alleen bezocht in mei; de gewassen alleen aan het eind van het broedseizoen. Het bezoeken van boerenerven en de graszaadfabriek in mei wijst erop dat tortels vooral in het vroege broedseizoen afhankelijk zijn van ‘kunstmatige’ voedselbronnen.

Alle door de zomertortels gekozen foerageerlocaties samennemend laat zien dat ze een voorkeur hebben voor gebieden met veel landschapselementen zoals bosschages, volgroeide hagen en hogere bomen, in combinatie met de aanwezigheid van onbeteelde (maar niet onbegroeide!) randen / stroken langs akkers en onkruidrijke bermen en stroken langs verharde en onverharde (veld)wegen. Deze combinatie van kleinschalig landschap met veel randelementen is een type landschap dat vóór de ruilverkavelingen en intensivering veel gebruikelijker was dan tegenwoordig. Dit onderzoek maakt ook duidelijk dat zomertortels heel specifieke plekken opzoeken waar voedsel in de vorm van zaden voorhanden is. Om het verdwijnen van de zomertortel als broedvogel in Nederland te voorkomen, moet het aanbod van dit soort zadenrijke plekken in het landschap minimaal op peil blijven en waarschijnlijk zelfs vergroot. Dit kan onder meer door de aanleg van specifiek op de zomertortel afgestemde ‘voedselveldjes’ (pdf: 373 KB).

In 2020 zullen twee Nederlandse zomertortels met een satellietzender worden uitgerust, zodat we deze vogels tijdens de trek en overwintering op afstand kunnen volgen. Aan de hand van deze twee zendervogels gaan we hopelijk veel leren over de timing van najaars- en voorjaarstrek, wat de gevolgde trekroute is, in welke landen overwinterd wordt en wat de belangrijke rustgebieden tijdens de trek zijn.  

Meer informatie

Het rijkelijk met kaartjes en foto’s geïllustreerde volledige rapport van Jennifer Vreugdenhil is hier (pdf: 11,5 MB) te downloaden. Wie meer wil weten over de zomertortel kan zijn/haar hart ophalen op de website van Jennifer Vreugdenhil of op de site van Vogelbescherming.

'Zomertortels in een veranderd Landschap' is financieel ondersteund door Het Zeeuwse Landschap en het Prins Bernhard Cultuur Fonds, met ondersteuning en advies van verschillende onderzoekers en organisaties.

Tekst: Jennifer Vreugdenhil; Jules Bos & Lars Soerink, Vogelbescherming Nederland
Foto's: Chiel Jacobusse; Jennifer Vreugdenhil; Jules Bos; Elly Schipper, Naomi Oostinga