Agroforestry: bomen en struiken inzetten voor duurzame (voedsel)productie biedt kansen!

Agroforestry is in de basis een landbouwsysteem, waarbij men op één perceel bomen en meerjarige houtige gewassen combineert met akkerbouw, groente- en/of veeteelt. Het combineren van deze teelten kan de weerbaarheid van het hele systeem verhogen. Agroforestrysystemen zijn niet alleen voor de landbouwondernemer interessant, maar ook voor particulieren, overheden en bedrijven. Er zijn namelijk allerlei vormen die qua ontwerp en complexiteit enorm van elkaar verschillen.

Van particulier tot ondernemer

De invulling van agroforestry kan dus op verschillende manieren. Van een klein voedselbos in een woonwijk, tot een grootschaligere aanpak via boomweides en rijenteelt in de landbouw. Zo wordt agroforestry steeds vaker gezien als een duurzame en innovatieve vorm van landbouw. En steeds meer mensen ontdekken de mogelijkheden van een voedselbos.

Mede vanwege de unieke combinatie van duurzame productiemogelijkheden en de meerwaarde voor de natuur, is de Bosgroep samen met leden en (natuur)partners betrokken bij kennisontwikkeling, kennisdeling en het uitwerken en realiseren van projecten. Inmiddels lopen er meerdere projecten bij gemeenten en particuliere ondernemers. Ook tekenden de Bosgroepen in 2018 de Greendeal Voedselbossen.

Synergie op meerdere vlakken

Agroforestry biedt dus allerlei voordelen. De basis is een gezonde bodem met natuurlijke bodemvruchtbaarheid, waterbeschikbaarheid en een stabiel microklimaat. Door gebruik van meerdere soorten neemt de opbrengst van het perceel ten opzichte van afzonderlijke teelten toe en vermindert het risico op ziekten en plagen door extreme weersomstandigheden. Onderzoeken wijzen op een toename van de opbrengst met een factor 1.2 tot 1.4. De biodiversiteit, met name rondom boomstroken, neemt toe en daarmee de weerbaarheid van het systeem. Het levert dus niet alleen duurzame en waardevolle producten op, maar ook kansen voor de flora en fauna in het gebied. Want de bomen en struiken zijn interessant voor allerlei insecten, vogels en andere dieren. Een goed ontworpen agroforestrysysteem of voedselbos kan op een strategische locatie ook absoluut dienen als een ecologische verbindingszone of buffer langs een beschermd natuurgebied. De aanplant van extra bomen zorgt bovendien voor klimaatmitigatie doordat ze met hun groei CO2 vastleggen in het hout en de bodem. En ze bieden schaduw voor dieren die er rondscharrelen. Bovendien nemen de landschappelijke en recreatieve waarden toe.

Breed gezien biedt agroforestry dus zonder meer kansen voor een verduurzaming van het landelijk gebied. Je creëert een synergie op meerdere vlakken. Naast de opbrengst van smakelijke, gezonde en duurzame producten, betekent agroforestry kansen voor de natuur en daarmee voor onze leefomgeving.

Enkele vormen van agroforestry

Rijenteelt

• Rijen van vrucht-, noten- of houtproducerende bomen en/of struiken op regelmatige afstand van elkaar;
• Twintig tot veertig meter afhankelijk van benodigde machinebreedte;
• Tussen de rijen is ruimte voor één- of meerjarige gewassen, zoals pompoenen, wintergranen en bessen.

Boomweide 

• Combinatie van fruit- of notenbomen met bijvoorbeeld kippen, of begrazing door koeien of schapen;
• Specifiek gekozen bomen bieden voeding voor de dieren;
• Bomen bieden het vee ook beschutting tegen wind en zon. 

Voedselbos

• Minimaal een halve hectare bestaande uit vier tot zeven verschillende lagen eetbare bos- en struiksoorten;
• Complexer, diverser systeem door veel soorten en lagen en daardoor een hoge biodiversiteit;
• Oogstbaarheid en onderhoud is te vereenvoudigen door te planten in clusters of rijen van dezelfde soort.

Een zorgvuldige soortkeuze

Bij de keuze voor soorten is het belangrijk om goed te kijken naar de rol van de betreffende soort in het totale ecosysteem in relatie tot de plantlocatie. Denk daarbij aan factoren zoals waterbehoefte van de soort, standplaats, de groeisnelheid en productiepiek. De wijze van verspreiding: mogelijk invasief of niet? Dat vraagt om een gerichte, zorgvuldige afweging en uiteindelijke keuze voor soorten die niet alleen passen bij het beoogde resultaat qua opbrengst, maar die ook een waardevolle rol kunnen spelen in het totale ecosysteem.

Agroforestry biedt ook zakelijk kansen

Naast kleinschalige initiatieven, zien we ook steeds meer ondernemers die de mogelijkheden van agroforestry voor hun bedrijf onderzoeken. Samen met leden en (natuur)partners is de Bosgroep betrokken bij het bedenken en uitwerken van diverse initiatieven, waarbij sprake is van een ecologische meerwaarde én een verdienmodel. Het starten met bomen op (een deel van) een bedrijf is een lange termijn beslissing waar veel zaken bij komen kijken. In de eerste plaats is het belangrijk om antwoord te geven op een aantal cruciale vragen. Wat wil ik op en met mijn onderneming? Met welke regelgeving heb ik dan te maken? Wat zijn de kansen als het gaat om de vermarkting? En wat zijn de financiële kaders en vooruitzichten? In Nederland en Vlaanderen beschikken we over steeds meer kennis, ervaring en voorbeelden op dit vlak. Enerzijds als het gaat om het maken van de keuze voor de juiste boomsoort en de juiste variëteit, passend bij de locatie en ambities van de ondernemer. Anderzijds ook kennis over het planten en de verzorging.

De stap gewaagd!

John Heesakkers, van de Janmiekeshoeve in Mariahout, is zo’n ondernemer die al in een vroeg stadium kansen zag in het concept agroforestry. Zijn ambitie is om van een biologische melkveehouderij om te schakelen naar een agroforestry systeem, dat een grotere diversiteit en dus zekerheid aan producten en diensten produceert. John neemt ons mee in zijn verhaal:

“Ik hoorde enkele jaren geleden voor het eerst over agroforestry. Na het bezoeken van enkele voorbeeldprojecten kreeg ik het idee om dit toe te passen op mijn eigen bedrijf steeds meer vorm. Allereerst omdat ik de wens had om mijn bedrijf duurzamer in te richten en mijn eigen tijd anders in te delen, maar ook omdat de opvolging van de melkveehouderij niet vanzelfsprekend is. De afgelopen periode heb ik samen met een aantal adviseurs, waaronder Bosgroep Zuid Nederland, mijn ideeën omgevormd tot een concreet plan en een haalbaar verdienmodel, inclusief een subsidieaanvraag voor het Groen Ontwikkelfonds Brabant. Het is een plan geworden dat qua ontwerp en soorten, financieel en marketingtechnisch goed in elkaar zit, en waar ik trots op ben. Dit voorjaar hebben we een begin gemaakt met aanplanten samen met kweker Sjef van Dongen. De komende twee tot drie jaren gaan we gefaseerd verder met planten. De reden voor die fasering zijn risicospreiding, beschikbaarheid van plantmateriaal en de benodigde arbeid".

Volop diversiteit
Op de Janmiekeshoeve komt veertien hectare agroforestry-rijenteelt met kastanjes, afgewisseld met producerende struikvormers in de rij. Daartussen is ruimte voor eenjarige teelten, kippen en vleesvee. Het ontwerp is zo gemaakt dat men in de toekomst zowel met de hand als machinaal kan oogsten. Enkele van de bomenrijen worden breder en gaan fungeren als ecologische struweelstroken. Naast deze hoofdteelt komt er een groot gedeelte voor fruitbomen en diverse soorten bessen waaronder rode bes en honingbes, als uitbreiding op de bestaande boomgaard. Rondom komen soortenrijke heggen. Er komen ook twee kleine poelen, naast de bestaande poel. Een klein voedselbos is eveneens onderdeel van het plan, waarin met soorten geëxperimenteerd kan worden. Door de diversiteit aan soorten kan John straks grootfruit- en kleinfruitpakketjes aanbieden; in eigen verkoop of via de biologische groothandel.

Maar hoe begin je dan?

Een goed plan is de basis voor iedere vorm van agroforestry. Het vinden van een kundige adviespartner is dan ook cruciaal. Petra Schmitz en Dirkje Verhoeven van Bosgroep Zuid Nederland vertellen enthousiast:

“In de projecten die we samen met onze leden en (natuur)partners oppakken, kunnen we terugvallen op onze jarenlange ervaring in aanleg en beheer van bomen, bossen en andere natuurterreinen. We beschikken over ruime kennis van de geschiktheid en klimaatgevoeligheid van soorten, met andere woorden: de juiste plant op de juiste plaats. Ons brede netwerk van leveranciers voor de aankoop en aanplant van kwalitatief plantsoen is eveneens heel waardevol. We zijn ook al jaren actief in natuur- en landschapsbeheer en we hebben dus volop ervaring in het opstellen van inrichtingsplannen en subsidieaanvragen. Daardoor kunnen we plannen zoals die van John Heesakkers uitstekend verder concretiseren, begeleiden en realiseren. Ons netwerk in bos, natuur, agroforestry en de kennis van subsidiemogelijkheden en beleidskansen, helpen bij het opstellen van een haalbaar plan. En omdat we zelf ook wetenschappelijk (bos)ecologisch en bodemkundig onderzoek uitvoeren, hebben we toegang tot de nieuwste kennis. We bieden ondersteuning bij de planvorming, het ontwerp, de subsidieaanvraag en/of de uitvoering. Zowel in kleine, maatschappelijke initiatieven als in grotere bedrijfsmatige projecten. Voor ons als Bosgroep is dit een boeiende en mooie nieuwe toevoeging aan hetgeen we al jaren doen".

Belangrijk aandachtspunt
Bij de keuze voor agroforestry is het belangrijk om ook de juridische kant van het verhaal goed uit te zoeken. Zowel qua wet- en regelgeving (wat mag ik en wat verandert er dan) als qua mogelijkheden (welke vorm is interessant en is er financiële ondersteuning mogelijk). Een voorbeeld is de bestemming van de grond die men wil gebruiken voor een vorm van agroforestry; door het planten van bomen kan die bestemming wijzigen. De regelgeving kan verschillen per regio, dus het is belangrijk om dit zorgvuldig te bekijken.

Subsidiemogelijkheden

Afhankelijk van de plannen en locatie van de gronden, is het interessant om te bekijken welke mogelijkheden er zijn om financiële steun te krijgen bij de opzet en realisatie van een agroforestrysysteem. Zeker als de bestemming van de grond verandert. Daarbij is het doorgaans belangrijk dat het plan voldoet aan de gestelde (ecologische) criteria. Het plan van de Janmiekeshoeve krijgt bijvoorbeeld steun van het Groen Ontwikkelfonds Brabant en een compensatie voor toekomstige CO2 vastlegging van zijn bomen.

Meer informatie?

Wilt u meer weten over de mogelijkheden voor agroforestry in uw omgeving of op uw eigendommen? Neem dan gerust contact op met de Bosgroep in uw regio. Hier vindt u ook meer informatie, met onder andere factsheets van Wageningen Universteit (WUR), interessante links en artikelen die over dit onderwerp zijn verschenen. 

Tekst: Bosgroepen
Afbeeldingen: Bosgroepen; Wildfeuer; Janmiekeshoeve
Leadfoto: Martin Wolfe, Organic Research Centre: aardappel-hazelaar agroforestry systeem, Wakelyns UK