Achter het masker: 'Beleef de Lente' en de persoonlijkheid van koolmezen

In dit filmpje uit Nestkast 1 van Beleef de Lente, gemaakt kort voordat het eerste ei werd gelegd, zie je hoe meneer koolmees de nestkast binnengaat en door zijn vrouw snel weer naar buiten wordt gewerkt voordat-ie er een rommeltje van maakt. Parmantig kijkt ze om zich heen, en legt de veertjes van het nest weer netjes op de juiste plek.

Verschillen in gedrag

"Er zijn dappere, laffe, agressieve, rustige, brutale, schuchtere, sociale en teruggetrokken koolmezen", concludeert NIOO-onderzoekster Bernice Sepers in één van haar blogs op de website van 'Beleef de Lente'. "En deze individuen gedragen zich consistent verschillend van elkaar."

Bij het NIOO wordt naar die verschillen onderzoek gedaan door Sepers' begeleider en senior onderzoeker Kees van Oers. Recent gaf hij zijn inaugurele rede aan Wageningen University voor de buitengewone leerstoel Animal Personality. "Het woord 'persoonlijkheid' komt van het Griekse persona, masker", legt Van Oers daarin uit. "Het is het gezicht dat we naar buiten toe tonen in ons dagelijks leven."

Als dat bij mensen zo'n bepalende factor is, waarom dan niet ook bij dieren? Toch is het onderzoek naar persoonlijkheid bij dieren nog een relatief jong veld. Van Oers denkt dat één van de redenen dat er niet al veel eerder mee is begonnen, is dat wetenschappers terughoudend zijn met labels die klinken alsof ze voor mensen zijn bedoeld.

Koolmees als modelsoort

Maar hoe kun je zoiets als persoonlijkheid meten zonder daarbij automatisch in menselijke termen te gaan denken? "Dat gevaar - van antropomorfisme - is reëel", zegt Van Oers daarover in zijn oratie. En de remedie? "We moeten de persoonlijkheid van een organisme beschrijven vanuit het perspectief van dat organisme zelf." Dus door een koolmezenbril.

Met het oog daarop is in de afgelopen decennia een aantal speciale tests bedacht. Juist voor koolmezen, omdat de koolmees een 'modelsoort' is die al lang wordt bestudeerd en waar we veel van weten. Persoonlijkheidstests die voor koolmezen zijn ontwikkeld, zijn onder andere:

• Een agressietest: wat gebeurt er als je twee koolmezen van hetzelfde geslacht bij elkaar in een kooi zet?
• Een brutaliteitstest: hoe reageren koolmezen als er opeens een rubberen speelgoedje in hun hok wordt gelegd?
• Een sociaal gedrag-test: hoe reageren koolmezen als ze jong van hun broertjes en zusjes worden gescheiden?
• Een nieuwsgierigheidstest: hoe verkennend zijn koolmezen als ze in een grote open ruimte worden gezet?

Sociale netwerken

Als uit die tests consequent dezelfde verschillen naar voren komen, spreek je niet meer van gedrag, maar van persoonlijkheid. Andere kenmerken hangen daarmee samen. "Een snel tot verkennen geneigde koolmees hipt vlugger van tak naar tak dan eentje die langzaam verkent", zegt van Oers. "Ook zingen snelle verkenners luider."

Daarnaast zijn snelle verkenners 'socialer', blijkt uit ander onderzoek van het NIOO. Bij dat onderzoek werden koolmezen gevolgd met een radiozendertje, om hun sociale netwerk in kaart te brengen. Wat blijkt? Het netwerk van de snelle verkenners was aanmerkelijk groter. Dat betekent overigens niet dat 'brutaal' gedrag in alle gevallen wordt beloond. Bij het foerageren hebben snelle verkenners bijvoorbeeld de neiging om wat slordiger te zijn. En bij de partnerkeuze wordt zorgzaamheid soms hoger gewaardeerd dan stoerheid, maar daar besteden we binnenkort apart aandacht aan.

Eigenwijze beestjes

In elk geval zijn de nestkasten van 'Beleef de Lente' een perfecte plek om al die gedragskenmerken 'in real life' te bekijken. Zo kun je concluderen dat nieuwsgierige, niet al te bang uitgevallen koolmezen alvast een streepje voor hebben als er een lege nestkast moet worden gezocht. Het stel uit Nestkast 2 was zelfs zo nieuwsgierig dat het zijn intrek nam in een kast met een webcam die oorspronkelijk voor spreeuwen was bedoeld. 'Beleef de Lente' besloot toen maar om van de nood een deugd te maken, en 'Koolmeescam 2' was geboren.

"Wat zijn koolmezen toch ook een heerlijk eigenwijze beestjes", blogt Bernice Sepers naar aanleiding daarvan. Het vrouwtje uit Nestkast 1 moest zich ondertussen overeind zien te houden tegenover een stel opdringerige eekhoorns. Met succes! Sepers: "Kunt u de persoonlijkheid van onze 'Beleef de Lente'-koolmezen al inschatten...?"

Tekst: NIOO-KNAW
Foto's: Wikipedia; NIOO-KNAW; Beleef de Lente