Waarom Kruisspinnen een kruis dragen
Bericht uitgegeven door Ecologische werkgroep Meanderland [land] op [publicatiedatum]
Van de meer dan 700 soorten spinnen die in ons land voorkomen, is de Kruisspin wellicht de meest bekende. In tegenstelling tot de meerderheid van de soorten laat ze zich over het algemeen gemakkelijk herkennen door de witte kruisvormige tekening op het achterlijf, waaraan ze haar naam te danken heeft. Maar hoe komt ze aan dat kruis?
De Kruisspin (Araneus diadematus) is een opvallende en algemeen voorkomende spin die behoort tot de familie van de Wielwebspinnen (Araneidae). Het mannetje wordt tussen de 4 en 8 mm en het vrouwtje tussen de 10 en 18 mm groot.
Volgens een oude legende verkreeg de Kruisspin de witte kruisvormige tekening op haar rug toen Jezus bij zijn kruisiging werd lastig gevallen door vliegen. Een langskomende spin had medelijden met Jezus en spon haar web in zijn doornenkroon zodat de vliegen in het spinnenweb gevangen werden. Als beloning mocht de spin voortaan een kruis op haar rug dragen. Omwille van deze opvallende tekening werd de Kruisspin tijdens de Middeleeuwen nog gedurende lange tijd vereerd in Europa.
Ondertussen zijn wetenschappers tot de ontdekking gekomen hoe de Kruispin echt aan haar kruis komt. Bij vele spinnen is de grondkleur van hun achterlichaam niet bruin, zoals veelal gedacht wordt, maar eigenlijk min of meer doorzichtig. De speciale manier waarop spinnen afvalstoffen in hun lichaam verwerken, heeft een invloed op de kleuren die we zien. Tijdens de vertering en bij de afbraak van eiwitten komen gevaarlijke en giftige afvalstoffen (ammoniumionen) vrij. Zoogdieren hebben een lever die deze afvalstoffen omzet in een vrij onschuldige in water oplosbare stof, die door de nieren wordt afgevoerd. Spinnen hebben echter geen lever of nieren, maar wel grote hoeveelheden darmblindzakken (uitstulpingen van de middendarm in het achterlijf), die de rol van de leverfunctie overnemen. Ze hebben ook een netwerk van buisjes in het achterlijf – de zogenaamde buizen van Malpighi - die de rol van de nieren spelen. Deze buisjes nemen de afvalstoffen in het lichaam op en vervoeren ze naar de einddarm.
Zowel de blindzakken als de buizen van Malpighi kunnen het gevaarlijke ammonium omzetten in guanine. Guanine is in water zo goed als onoplosbaar en kristalliseert gemakkelijk. Spinnen scheiden niet alle guanine uit, maar slaan een groot deel als kristallen op in speciale cellen aan de uiteinden van de darmblindzakken. Deze lichtreflecterende kristallen drukken van binnen tegen de spinnenhuid. Als de spinnenhuid weinig pigment bevat, zijn deze topjes zichtbaar in de vorm van witte vlekken, wat bij een Kruisspin vaak resulteert in een kruisvormige witte tekening.
Heeft de spinnenhuid wel veel pigment, dan vormt deze guanine een reflectielaag in de huid waarmee de spin prachtige kleuren kan krijgen. In het najaar scheiden nogal wat exemplaren meer guanine af en verliezen daardoor hun witte kruistekening. De Kruisspin kan dan erg verschillen in kleur en tekening. Ze kan bleekgeel, oranjerood tot bruin gekleurd zijn. Hierdoor zijn ze beter gecamoufleerd in een omgeving waarin de bladeren en andere plantendelen vaak bruin verkleuren. Dat zorgt bij een aantal waarnemers voor verwarring, want hoe herken je een Kruisspin zonder kruistekening? Goed kijken is dus de boodschap.
Tekst & foto's: Paul Wouters en Marianne Horemans, Ecologische werkgroep Meanderland
Tekstrevisie en aanvullingen: Koen Van Keer, ARABEL