God schiep de aarde maar de Nederlanders Nederland – drie boeken over water

De gevleugelde uitspraak in de titel slaat op de strijd van Nederland tegen het water. Al eeuwenlang bouwen we dijken, pompen we polders leeg en maken we van blubber vruchtbaar land. Zo kwam het dat het eiland Schokland in de woeste Zuiderzee nu onderdeel is van de Noordoostpolder. Daarover gaat de eerste boekentip. Daarnaast nog twee andere boeken, die laten zien dat water niet alleen een vijand is, maar ook een bron van leven.

Het eiland van Anna. Schokland en de geschiedenis van een thuis

Schrijfster en historica Eva Vriend beschrijft in dit boek het leven van de rijzige Anna Diender, wiens grootvader visser was op Schokland, een eiland in de voormalige Zuiderzee. Anna (1910-1988) leefde zelf niet op Schokland, maar toch speelt het eiland een sleutelrol in haar leven. De zee, de visnetten op zolder, de drassige grond – ze zaten haar in het bloed. Het verhaal begint bij de vele overstromingen die Schokland teisteren. Dit raakte mij, omdat de kans op overstromingen in Nederland toeneemt door klimaatverandering. De zeespiegel stijgt en ook rivieren kunnen buiten hun oevers treden. Dat zagen we in 2021 nog in Limburg. Hoe verhouden we ons tot dit risico? Hoe blijven we overeind?

Schokland wordt ontruimd, voorgoed

Lange rijen houten palen moesten Schokland beschermen tegen de vele overstromingen. Later kwam er een stenen dijk bij, maar het mocht niet baten. In 1825 verdween het hele eiland onder water. Dertien mensen verdronken, 86 huizen werden onbewoonbaar en 26 waren weggespoeld. De bewoners krabbelden weer op, maar de overstromingen bleven komen. De overheid kwam in 1859 met een drastische maatregel. Alle zevenhonderd bewoners moesten het eiland verlaten. Teveel overstromingen, teveel armoede. Ze moesten hun huis meenemen. Anders kwamen ze misschien in de verleiding om terug te keren. De opa van Anna brak zijn huisje plank voor plank af. Hij laadde de planken, balken en de kozijnen op zijn vissersschip. In Kampen bouwde hij het huisje weer op. Anna werd in dat huis, van krap dertig vierkante meter, in 1910 geboren.

Anna’s huis in het Zuiderzeemuseum

Anna was de jongste van negen broers en zussen. Ze groeide op te midden van andere Schokkers in de Schokkersbuurt. In 1948 bleef ze alleen achter in het huis toen haar vader stierf. In datzelfde jaar verklaarde Kampen de Schokkersbuurt, met z’n tochtige huisjes, onbewoonbaar. De huizen zouden nu definitief afgebroken worden. Maar toen kreeg Anna deftig bezoek van de directeur van het Zuiderzee museum. Hij had wel belangstelling voor haar huisje – mochten ze dat herbouwen als herinnering aan de Zuiderzeetijd? Anna was opgelucht – ja, hun familiehuis verdiende een plek in een nationaal museum. Liefdevol stond ze het af en gaf zelfs nog twee zilveren trouwringen van haar grootouders mee. Het duurde jaren voor het museum af was. In 1983 kon Anna er eindelijk naar toe. Vol spanning zocht ze naar haar huisje. Lees hoe dit afloopt in het boek.

Wat mij bijblijft uit het boek, is de veerkracht van de Schokkers. Net voor Anna’s dood verzamelden ze zich in de Schokker-vereniging. Het Ceciliakoor zingt nog wekelijks Schokker-liederen. De identiteit van de Schokkers hield niet op zonder eiland. De identiteit zit in de Schokkers zelf, en ook in hun nazaten. Ze hielden de moed erin. Dat is hoe we overeind blijven in tijden van klimaatverandering.

Geluiden van het leven

In de Atlas Leefomgeving tonen we kaarten van geluid in Nederland: weg-, trein- en vliegverkeer, industrie en windturbines. Maar we hebben geen kaart van het geluid onder water. Terwijl het daar allesbehalve stil is.

De Canadese professor Karen Bakker (1971–2023) schetst hoe moderne technologie, zoals onderwatermicrofoons en AI, de onhoorbare wereld blootleggen. Zo komen we steeds meer te weten over het gedrag en zelfs de taal van dieren. Ze vertelt hier boeiend over in het boek: ‘Geluiden van het leven. Luisteren naar gesprekken van dieren, planten, koralen en schimmels’ (vertaling 2024).  

Ook walvissen hebben dialecten

Zo schrijft Bakker over walvissen. Daarover is bekend dat zij laagfrequent geluid maken dat kilometers ver draagt. Walvissen blijken ook zachter geluid te maken, bijvoorbeeld als moeder en kind communiceren zonder roofdieren aan te trekken. Verschillende walvispopulaties zingen verschillende liedjes, zoals mensen uit verschillende streken ieder hun eigen dialect hebben. Het thema van de boekenweek ‘Je Moerstaal’ is dus niet aan mensen voorbehouden. Verstoring door omgevingsgeluid ook niet. In de Noordzee hebben bijvoorbeeld bruinvissen last van geluid. Deze kleine walvissen navigeren door middel van geluid (echo-locatie). Dat is lastiger als er veel ander geluid is.

Het geluidsrepertoire van de schildpad

Andere dieren waarvan wetenschappers ook ooit dachten dat ze volkomen geluidloos waren, blijken te communiceren met geluid: schildpadden. Met veel geduld, nieuwe technologie en honderden uren opnames legde onderzoekster Jacqueline Giles dit bloot in Australië. Het begon allemaal toen ze op een dag een schildpad hoorde brullen als een dinosaurus! Hij lag op de bodem van de kano waarmee ze als student van schildpadval naar schildpadval peddelde. Ze was zo geboeid dat ze besloot haar promotieonderzoek aan het geluid van schildpadden te wijden. Ze documenteerde klakjes, getjilp, hoge noten, gehuil, geklaag, gegrom en pulserende paarliederen. Wist je dat dat schildpadjongen geluiden maken vanuit hun ei, om hun geboorte op elkaar te stemmen? Zo kunnen ze tussen hun soortgenoten naar zee lopen, wat hun kans op overleven vergroot.  

Drinkbare Rivieren

Drinkbare rivieren beschrijft de reis, de droom en het levenswerk van Li An Phoa. Deze schrijfster en ecoloog loopt duizenden kilometers langs rivieren. Haar doel? Zoveel mogelijk mensen mee krijgen in haar droom: rivieren weer drinkbaar maken. Dat lukt, want haar droom bracht al velen op de been. Onderwijzers, boeren, vrienden, onderzoekers, oeverbewoners, kinderen, burgemeesters en journalisten.

De droom begint in Canada

Li An Phoa neemt je in het boek mee in haar avonturen. Eerst naar daar waar het allemaal begon, toen ze als twintiger de Canadese wildernis in trok. Tijdens een kanotocht in de Rupert, een van de laatste ongetemde rivieren in Canada, deelt ze de kano met de Canadees Richard. Die kijkt verbaasd als zij haar waterfilter uit haar tas haalt. ‘Dat ding heb je hier niet nodig’, zegt hij. Hij maakt een kommetje van zijn handen, schept water uit de rivier en neemt een slok. Li An neemt ook een slok en raakt ontroerd. Natuurlijk, zo dronken onze voorouders altijd water! Nu vinden we het gek om uit rivieren te drinken, terwijl het eigenlijk gek is dat we níet uit rivieren kunnen drinken. Drie jaar later is Li An opnieuw in Canada. Drinken uit de Rupert kan niet meer. De rivier is vervuild met kwik door zilvermijnbouw. ‘Hoe is het mogelijk’, denkt Li An, ‘zo’n groot verschil in drie jaar tijd!’. Ze besluit om haar leven te wijden aan een wereld met drinkbare rivieren door lange wandelingen te maken en een beweging te starten. Elke stap is een stap dichter bij haar doel.

Haar eerste wandeling is langs de Maas

Het wordt Li Ans levenswerk om mensen weer te betrekken bij hun rivier. Zodat ze ervoor zorgen. Ze begint aan haar eerste bron- tot mondingwandeling langs de Maas. In 2018 liep ze ruim duizend kilometer vanaf de bron in Frankrijk tot de monding in de Noordzee. De Maas is een belangrijke bron van drinkwater voor miljoenen mensen in Nederland en België, maar pas nadat het water gezuiverd is. Op de Atlaskaart Toxische druk zien we dat op een aantal plaatsen giftige stoffen in het water zitten. Ook langs de Maas.

Onderweg regelt ze ontmoetingen en anderen komen spontaan naar haar toe, geraakt door haar droom. Soms zijn het zoveel mensen dat ze nauwelijks aan wandelen toekomt en ze ’s avonds gauw nog de laatste kilometers aflegt. Haar droom om zoveel mogelijk mensen mee te krijgen is dus in vervulling gegaan! Ze verbindt mensen met elkaar. In de epiloog lees je dat tien Franse, Belgische en Nederlandse burgemeesters na haar wandeling een netwerk vormen om bij te dragen richting een drinkbare Maas. Nog steeds hebben zo’n twintig gemeenten een jaarlijkse bijeenkomst om dit te bereiken. 

Wandel ook mee!

Op de website Drinkbare rivieren zie je dat nog vele andere wandelingen volgden, bijvoorbeeld langs de Vecht, de Dommel, de IJssel en de Donau. Na het lezen van haar boek weet ik één ding: ik ga zeker een keer mee wandelen! Jij ook?

Meer weten over water?

Doe mee aan de online Atlas-inspiratiesessie: Overstromingsrisico’s in Nederland: welke data zijn er en wat kun je ermee? Deze wordt gehouden op dinsdag 25 maart van 15.30 uur tot 16.30 uur. Luuk Rader is adviseur overstromingsrisico’s bij Rijkswaterstaat en betrokken bij het Landelijk Informatiesysteem Water en Overstromingen. Hij geeft je een boeiend kijkje achter de schermen van overstromingsrisico’s in Nederland en overstromingskaarten.

Meer informatie

• NOSop3 beeldverhaal: herrie achter de horizon. Over de gevolgen van geluid op het zeeleven in de Noordzee.
• Luister natuuropnames van over de hele wereld van akoestisch ecoloog Gordon Hempton.
• Geluidswandeling Ongehoord Leiden: wandeling en tijdreis ineen: opnames onder water in Leiden.
• Wildlabs: een online gemeenschap voor akoestisch monitoren met de nieuwste technologische mogelijkheden.
• Tentoonstelling tot en met 30 maart De ziel van Schokland in het Zuiderzeemuseum.
• NPO-Documentaire Het nieuwe Land met Huub Stapel en Eva Vriend.
• Zelf in actie voor drinkbare rivieren? Loop mee met de wandeltocht Drinkbare Schelde van 22 april tot 23 mei.
• Film: Drinkable Meuse / Drinkable Rivers (18 minuten). Op NPO kun je de hele documentaire zien.

Tekst: Dieneke Schram-Bijkerk
Beeld: Atlas Leefomgeving, Istock (leadfoto: luchtfoto van Schokland), Universiteit Leiden, Marco Bakker, familie-archief (via website Eva Vriend), Henk Ganzeboom