Boomvalk Lex: van de Roer tot de Okavango en weer terug

In Nederland broeden naar schatting zo’n vierhonderd tot zeshonderd paar boomvalken. Helaas neemt de soort al jaren af, vergeleken met eind jaren negentig is de populatie zelfs meer dan gehalveerd.

Weinig bekend over afname

Voor een betere bescherming moeten we boomvalken beter leren begrijpen. Hoe groot is het jachtgebied van boomvalken eigenlijk, wat is het prooiaanbod binnen het jachtgebied, hoe belangrijk is het agrarisch gebied daarbij en waar verblijven ze buiten de broedtijd? Provincie Limburg ondersteunt om deze redenen een meerjarig onderzoek, waarbij onderzoekers met behulp van veldwerk, nestcamera’s en GPS-zenders het dieet en landschapsgebruik van boomvalken in beeld brengen.

Zenderonderzoek bij boomvalken, een primeur voor Nederland

De zenders geven zowel inzicht in het landschapsgebruik als in de trekroutes en ligging van de overwinteringsgebieden. In 2023 werden drie boomvalken gezenderd: twee juvenielen en een volwassen mannetje. Hoewel het contact met de GPS-zender bij de twee juveniele boomvalken na enige tijd verdween, kon de reis van het volwassen mannetje (genaamd Lex) wel succesvol in kaart worden gebracht. Het was voor het eerst dat de volledige trekroute en overwintering van een ‘Nederlandse’ boomvalk in detail kon worden gevolgd. Hieronder wordt de reis van deze vogel beschreven en de meest opmerkelijke momenten benoemd.

Van Limburg tot Noord-Afrika

Na een succesvol broedseizoen vertrekt Lex op 22 september 2023 uit zijn broedgebied in Limburg, om na vijf dagen vliegen de oostkant van de Pyreneeën te bereiken. Enkele dagen later start hij van daaruit zijn oversteek van de Middellandse Zee, op 28 september om vier uur ’s ochtends. Via Mallorca vliegt hij in een ruk door naar het zuiden. Na een volle dag en avond vliegen bereikt hij om twee uur ’s nachts – we noteren inmiddels 29 september – de kust van Algerije, en besluit om… door te vliegen. Pas aan het einde van de middag stopt hij met vliegen, en gaat slapen in een van de spaarzame boompjes in een oude rivierbedding in de Algerijnse woestijn. Hij heeft er dan een non-stop vlucht van 37 uur en een kleine duizend kilometer op zitten.

De Sahara en Sahel over

De dagen die volgen zijn minstens zo interessant. Na een korte nacht vervolgt Lex zijn route op 30 september vanaf half vier in de ochtend. Er staat dan een flinke noordoostenwind, ook wel de Harmattan-winden genoemd. Hij vliegt op deze dag elf uur lang en bereikt hoogten van meer dan drieduizend meter. Aan het einde van de dag staat er ruim achthonderd kilometer op de teller, de grootste afstand die hij tijdens de reis op één dag overbrugt. Er volgen nog enkele ‘high-speed’ dagen strak richting zuidwest, waarbij hij grondsnelheden van honderd kilometer per uur haalt. Vanaf Mauritanië neemt de rugwind af en zakt de dagelijkse afstand terug naar 250 kilometer per dag. De koers buigt net ten noorden van Senegal af van zuidwest naar (zuid)oost, iets wat hij aanhoudt tot Congo-Brazzaville, waar hij op 25 oktober aankomt. We zijn dan een maand verder.

Passage van het tropisch regenwoud

Zweeds onderzoek, waarbij ook boomvalken met satellietzenders zijn gevolgd, had aan het licht gebracht dat boomvalken het tropisch regenwoud in een relatief smalle corridor passeren, precies op de plek waarop er zo min mogelijk over regenwoud hoeft te worden gevlogen. Zou Lex dezelfde passage gebruiken? Inderdaad, dit blijkt het geval! Binnen twee dagen vliegt Lex over het regenwoud. Vervolgens houdt hij een zuidelijke koers aan en komt hij op 1 november aan in Angola, waarna hij stopt met de actieve trek: bestemming bereikt.

Forse omzwervingen in overwinteringsgebied

In de wintermaanden die volgen is Lex niet stationair, maar zwerft hij in etappes door Angola en omliggende landen. Het noorden van Namibië, Zambia en op 17 december passeert Lex de Okavango delta. Deze tochten zijn fors en aan het einde van de winter staat er zo’n achtduizend kilometer aan ‘winterbewegingen’ op de teller. Aan het einde van de wintertochten, in januari en februari, verblijft Lex gedurende twee perioden langdurig op dezelfde plek in Angola, waarna hij op 27 maart aan de voorjaarstrek begint.

Voorjaarstrek

In een maand tijd trekt Lex richting het noorden van Afrika, waarbij hij min of meer dezelfde route volgt als tijdens het najaar. De afwijkingen van de najaarsroute zijn verrassend vaak niet groter dan vijftig kilometer. Eind april komt hij aan in het westen van Algerije, het gebied waar hij in het najaar zo snel doorheen was getrokken. Zou hij weer de Middellandse Zee via Mallorca oversteken? Dat blijkt niet het geval te zijn, op dit punt wijkt hij juist af van de najaarsroute door een meer noordelijke (in plaats van noordoostelijke) koers aan te houden. Op deze manier voorkomt hij langdurige tegenwind en profiteert hij juist van enige rugwind (bron: nullschool.net). Vanaf 26 april start hij na een korte nacht om twee uur ’s nachts met het laatste stuk Sahara en overbrugt achthonderd kilometer voordat hij bij de Middellandse Zee uitkomt. Ruim een dag later, in de middag van 27 april, vliegt hij alweer boven het Zuid-Spaanse Alméria.

De laatste horde

Tot Nederland is er nog één serieuze horde te nemen: de Pyreneeën. Normaliter geen probleem, maar als Lex op 1 mei ten noorden van Barcelona arriveert, blijkt het enorm te regenen, ook in Zuid-Frankrijk. Na twee dagen wachten zijn de weersomstandigheden gunstig genoeg, en passeert hij de Pyreneeën. Hoewel de GPS-zender signalen door blijft sturen, ontbreken vanaf 6 mei (hij is dan ten oosten van het Franse Avignon) de precieze coördinaten, waarschijnlijk door een technisch defect. Op 23 mei blijkt Lex veilig thuisgekomen, want hij wordt gefotografeerd bij Posterholt, de plek waar hij is gezenderd. Al snel wordt duidelijk dat de kaarten er dit jaar anders bij liggen, er is nog een mannetje dat aanspraak maakt op het territorium. Lex verliest deze strijd en verdwijnt uit Posterholt. Met dank aan de plaatsbepaling via GSM-masten wordt duidelijk dat Lex een nieuw territorium heeft bezet, net over de grens in Duitsland.

Schat aan informatie

Het is voor het eerst dat we een Nederlandse boomvalk zo gedetailleerd hebben kunnen volgen op zijn trekroute tussen broed- en overwinteringsgebied. Het roept direct nieuwe vragen op. Waarom volgt deze vogel bijna dezelfde route in voor- en najaar, waarom zwerft hij in de winter zoveel rond in Afrika? Het zijn relevante vragen voor een beter begrip van het leven van een boomvalk. In zijn broedgebied in Nederland verblijft hij namelijk slechts 44 procent van het jaar. Het zenderwerk heeft in ieder geval in een klap een heleboel nieuwe informatie toegevoegd aan die ene ringterugmelding uit Zambia van een in Nederland geringde boomvalk. Dat was de enige informatie die we tot nu toe hadden over Nederlandse boomvalken in Afrika!

Meer informatie

• Het onderzoek wordt uitgevoerd door Regelink Ecologie & Landschap, Natuurrijk Limburg, Grauwe Kiekendief - Kenniscentrum Akkervogels en Vogelwacht Limburg, in opdracht van provincie Limburg.

Tekst: Adri Clements, Regelink Ecologie & Landschap, Harm Kossen, Natuurrijk Limburg & Raymond Klaassen, Grauwe Kiekendief - Kenniscentrum Akkervogels
Beeld: Adri Clements (leadfoto: trekroute van boomvalk Lex in het najaar van 2023 (rood), de overwintering (blauw) en het voorjaar van 2024 (zwart); Grauwe Kiekendief - Kenniscentrum Akkervogels; Stefan van Schaik