Landschapsecologische systeemanalyse van het voormalige estuarium Lauwersmeer - deel 1: De samenwerking

Het Lauwersmeer, ooit een zoute zeearm, ofwel estuarium, is een uniek natuurgebied op de grens van Groningen en Friesland. Eeuwenlang hadden eb en vloed invloed tot in de stad Groningen, maar na de afsluiting in 1969 veranderde de Lauwerszee in het Lauwersmeer. Dit moest overstromingen voorkomen, met name aan de Friese zijde. Het gebied kent nu een rijke variatie aan planten en dieren en trekt jaarlijks vele bezoekers. Bovendien speelt het gebied een cruciale rol in de waterhuishouding van Noord-Nederland.

Landschapsecologische systeemanalyse

In opdracht van de provincie Groningen heeft uitvoeringsorganisatie Prolander een landschapsecologische systeemanalyse (LESA) uitgevoerd. Een LESA geeft inzicht in het ontstaan en de huidige staat van het landschap door informatie uit verschillende vakgebieden – bijvoorbeeld bodemkunde en geologie – samen te brengen. Het is dus een hulpmiddel om een gebied beter te begrijpen. De resultaten van de LESA geven inzicht in het functioneren van het geohydrologisch systeem in het verleden en het heden. Hierdoor worden de processen helder, die sturend zijn voor verslechtering en/of herstel van natuurwaarden. Op deze wijze kunnen keuzes gemaakt worden voor de te nemen maatregelen om de vastgestelde Natura 2000-doelen te behalen.

Het Lauwersmeer is dus een uniek gebied met een bewogen geologische geschiedenis: van estuarium onder invloed van de getijdebewegingen tot zoetwatermeer met een vast waterpeil. Om het systeem te kunnen begrijpen, zijn onder andere deze onderzoeksvragen opgesteld:

1. Hoe functioneerde het ecohydrologisch systeem voor de afsluiting van de Lauwerszee in 1969?
2. Hoe functioneert het ecohydrologisch systeem in de huidige situatie, dus na de afsluiting van de Lauwerszee in 1969?
3. Welke ecohydrologische knelpunten dienen vanuit de natuuropgave te worden opgelost?

Nationaal Water en Bodem Traineeship

Voor het uitvoeren van de LESA is Prolander een samenwerking aangegaan met vier trainees van het Nationaal Water en Bodem Traineeship (NWT/NBT). Dit traineeship geeft jonge professionals met verschillende expertises de gelegenheid om gedurende twee jaar aan verschillende projecten mee te werken bij diverse overheidsorganisaties. Het onderzoeksteam bestond uit Jano Scholte (landschapsecoloog), Rutger Remmers (celbioloog), Daan Kling (hydroloog) en Lydia van der Krogt (landschapshistorica). De begeleiding vanuit Prolander werd gedaan door Ester van Joolen (landschapsecoloog) en Erwin Adema (ecoloog).

Samenwerking en proces

Voor beide partijen was het een leerzame periode: van helder opdrachtgeverschap (voorlichting en inleiding, duidelijke vraagstelling, kaders en planning) tot de adequate opdrachtnemersrol (beperken tot de vraagstelling en tijdig presenteren van de onderzoeksresultaten). Leren en onderzoeken tegelijk dus.

Lydia van der Krogt legt uit hoe zij te werk zijn gegaan: "Aan ons was de taak om de hoofdstukken die over hydrologie en cultuurhistorie gaan te schrijven. Jano was de projectleider en zorgde ervoor dat we onze deadlines haalden en dat hij tegelijkertijd een algemeen overzicht had.

Bij de kennismaking gebruikten we onze 'personal color'. Personal color is een instrument dat je persoonlijkheid omschrijft. Het maakt gebruik van je zelfbeeld, en van je zakelijke en persoonlijke relaties. Het kan erg helpen voor een goede samenwerking en om je teamgenoten op deze manier te leren kennen.

Kennis van het gebied werd opgedaan tijdens een excursie naar het Lauwersmeer in januari 2024. Dit werd vanuit Prolander georganiseerd in samenwerking met waterschap Noorderzijlvest, Staatsbosbeheer en de provincie Groningen. Het ochtendprogramma bestond uit verschillende presentaties over het gebied en zorgde voor inzicht over het gebied op geomorfologisch, hydrologisch en ecologisch vlak.

's Middags werden, samen met de boswachter van Staatsbosbeheer, terreinen waar je normaal niet mag komen bezocht. Verschillende kenmerken en knelpunten van het gebied, zoals de unieke zoet-zoutverbinding tussen de Waddenzee en het water uit de Friese boezem, kwamen daar aan bod. Hierop volgde literatuuronderzoek waarbij informatie uit relevante artikelen, onderzoeken, boeken, websites en rapporten werd meegenomen.”

De werkgroep besprak tussentijds de resultaten en stemde af met de opdrachtgever en overige stakeholders, zoals de provincie Fryslân, Staatsbosbeheer en het waterschap. Na elk hoofdstuk zijn samenvattingen, conclusies en aanbevelingen geformuleerd, met speciale aandacht voor de knelpunten rondom natuurherstel.

Meerwaarde van het traineeproject

Lydia: "Het leuke aan zo'n traineeproject is dat het net even wat anders is dan je eigen werk en dus leer je er veel van. Verschillende onderwerpen komen aan bod waar ik eerst weinig vanaf wist, zoals de beheersing van het water in Friesland en Groningen. Ook neem je een kijkje bij andere organisaties en zie je hoe ze daar te werk gaan. Ik kan me niet gauw een project bedenken waarbij mensen van provincie Gelderland, Waterschap Drents Overijsselse Delta, Prolander en provincie Groningen samenwerken, maar via het Nationaal Water en Bodem Traineeship is dat dus mogelijk!

Persoonlijk had ik dit project gekozen omdat Prolander een uitvoeringsorganisatie van de provincie Groningen is. Ik wilde weten hoe het aan de uitvoeringskant gaat, in plaats van de beleidskant of het perspectief als opdrachtgever. Ik werk namelijk zelf bij provincie Groningen. Daarnaast vind ik het Lauwersmeer een ontzettend boeiend gebied en wilde ik er meer over leren. De samenwerking met Prolander, provincie, waterschappen en ons verliep soepel, en ik wil graag mijn traineegroepje ook complimenten geven voor de fijne onderlinge samenwerking.

Tot slot mochten we in april 2024 onze resultaten presenteren op het kennisfestival van NWT/NBT in Utrecht. Dit was een mooie afsluiter en hopelijk hebben we de trainees in andere delen van Nederland wat geleerd over het Lauwersmeergebied!"

Het vervolg

Prolander heeft de resultaten van het werk van de trainees meegenomen in de LESA. Het inzetten van trainees had wederzijdse waarde: de trainees boden enerzijds een frisse blik en ondersteuning, en leerden anderzijds zelf veel over onderzoek in de praktijk. De bevindingen van de LESA zullen in een volgend artikel worden gepresenteerd, dus houd onze berichten op Nature Today in de gaten!

Tekst: Lydia van der Krogt, Provincie Groningen; Ester van Joolen, Prolander
Foto's: Lydia van der Krogt (leadfoto: het Lauwersmeergebied, januari 2024); Jano Scholte, Prolander