Late naaldsteenvlieg na 70 jaar teruggekeerd

Steenvliegen zijn kleine, meestal donkergekleurde insecten waarvan de larven in stromend water leven en de volwassen dieren (imago’s) meestal niet ver van de beek vliegen. Het zijn geen echte vliegen, maar ze vormen hun eigen orde (Plecoptera) binnen de insecten. In Nederland komen tegenwoordig nog maar 12 soorten voor van de in totaal 28 die hier ooit zijn vastgesteld. Veel soorten steenvliegen zijn uitgestorven door de slechte waterkwaliteit in de twintigste eeuw en de kanalisatie van beken en rivieren. Binnen de steenvliegen vormen de naaldsteenvliegen van het geslacht Leuctra een typische verschijning doordat ze kun vleugels strak langs hun lichaam hebben opgerold. Hierdoor lijken ze een beetje op een naaldje.

Mysterie naaldsteenvliegen langzaam ontrafeld

Meer dan tien jaar geleden kwam het natuurbericht 'Naaldsteenvliegen kloppen aan de deur' uit. Daarin werd melding gemaakt van naaldsteenvliegen op plekken buiten de toen enige bekende populatie naaldsteenvliegen in Nederland, zwarte naaldsteenvlieg (Leuctra nigra) in de Roode Beek, Limburg. En – intrigerend genoeg – waren die meldingen buiten de vliegtijd van die soort. De zwarte naaldsteenvlieg is alleen actief in het voorjaar terwijl de meldingen in het najaar waren. Na 2014 is het een tijd rustig geweest, maar recent zijn er meer waarnemingen in Limburg die duiden op een extra naaldsteenvliegsoort in Nederland. In 2021 was er een waarneming bij de Roode Beek ver buiten de vliegtijd van de zwarte naaldsteenvlieg. In 2022 werd er door het Waterschap Limburg een larve van een naaldsteenvlieg gevonden in de Geul en afgelopen augustus werd daar een volwassen naaldsteenvlieg gemeld. Er waren dus veel aanwijzingen dat er een populatie van een andere naaldsteenvlieg in Nederland was. Maar de grote vraag bleef: om welke soort gaat het?

De bevestiging

Op 21 september 2024 konden we bevestigen dat het bij de steenvliegen in de rivier de Geul in Zuid-Limburg gaat om de late naaldsteenvlieg (Leuctra fusca). Op een zonnige zaterdagmiddag werden twee imago’s uit een overhangende wilg bij de Geul gesleept. Daarna konden de kenmerkende rugstekels bekeken worden, die normaliter onder de vleugels zitten en dus meestal op foto’s niet te zien zijn. Leuctra fusca heeft de naam late naaldsteenvlieg gekregen vanwege zijn late vliegtijd in vergelijking met de andere naaldsteenvliegen die in Nederland en omstreken voorkomen. De late naaldsteenvlieg was bijna 70 jaar niet waargenomen in Nederland. 

Waterkwaliteit

De laatste jaren is de waterkwaliteit van de Geul voorzichtig aan het herstellen. Dit zou de reden kunnen zijn dat de late naaldsteenvlieg zich weer heeft kunnen vestigen in de Geul. De terugkeer van de late naaldsteenvlieg geeft hoop voor de toekomst van de Limburgse beken. Als de verbetering van de waterkwaliteit zich voortzet, kunnen andere kenmerkende soorten zich ook gaan vestigen in Limburgse beken. Van de naaldsteenvliegen zijn ook de soorten Leuctra geniculata en L. hippopus te verwachten in Limburg. Deze naaldsteenvliegen hebben nog geen Nederlandse naam. L. geniculata is vroeger ook veel gevonden in de Geul en sinds dezelfde tijd als de late naaldsteenvlieg niet meer in Nederland gevonden. Ook deze naaldsteenvlieg vliegt in het najaar. L. hippopus zou nieuw voor Nederland zijn, maar komt wel voor in omliggende gebieden. Deze soort heeft in tegenstelling tot de late naaldsteenvlieg juist een hele vroege vliegtijd.

Nog een steenvlieg teruggevonden in Limburg

Leuk ook om te melden is dat we ook konden bevestigen dat de steenvlieg Protonemura risi nog steeds aanwezig is in de Cottesserbeek, een kleine zijbeek van de Geul. P. risi is een steenvlieg die leeft in smalle beschaduwde bronbeken met mos waar een paar millimeter water over stroomt. De larven zijn bij onderzoek in de Cottesserbeek vooral onder takken gevonden die in de beek lagen. Waarschijnlijk is P. risi niet weggeweest, maar over het hoofd gezien door de moeilijke bereikbaarheid van de Cottesserbeek en de late vliegtijd. De laatste waarneming vóór deze vondst was in 2006.

Waarnemingen van steenvliegen doorgeven

Het seizoen loopt langzamerhand wel op zijn einde, maar sommige herfstsoorten zijn nog steeds actief. Kom je een steenvlieg tegen? Maak een foto en upload deze op Waarneming.nl of email je foto met gegevens naar eis@naturalis.nl. Veel soorten zijn echter niet op basis van een enkele foto op naam te brengen. Het kan helpen om het beestje kort te vangen en daarbij de rug te fotograferen door de vleugels naar opzij te manoeuvreren. Ook de onderkant van de kop is belangrijk om vast te leggen.

Tekst: Pepijn Andelbeek & Daan Drukker, EIS Kenniscenctrum Insecten
Foto’s: Pepijn Andelbeek (leadfoto: late naaldsteenvlieg gevonden bij de Geul in Zuid-Limburg)