Werken aan een biodiverse omgeving is werken aan onszelf

Je ziet ze niet, ze zijn ontelbaar, maar ze zijn overal. Je vindt ze op onze huid, in onze darmen, in water en in planten en dieren. Het microbioom, de verzamelnaam voor bacteriën, schimmels en andere micro-organismes. Al die bacteriën in ons lichaam wegen bij elkaar wel een halve kilo. Wist je dat wij meer bacteriën dan cellen in ons lichaam hebben? Ze helpen bijvoorbeeld mee je darmwand gezond te houden en trainen ons afweersysteem.

Diversiteit aan bacteriën heel belangrijk

Marco van Es houdt zich zijn hele werkende leven al bezig met bacteriën. Hij werkte twintig jaar als chemisch technoloog voor een bedrijf dat probotica ontwikkelt. “De laatste vijf jaar was ik verantwoordelijk voor de innovatieafdeling”, vertelt hij. “Met het zoeken naar nieuwe bacteriën om ziektes te voorkomen, zoals auto-immuunziektes en allergieën, met als hoofdvraag: hoe ziet een gezond microbioom eruit? Welke bacteriën moeten mensen vooral tot ons krijgen en welke minder?”

Het onderzoek naar microbiomen nam door nieuwe technieken een enorme vlucht in de laatste twintig jaar, maar het is een relatief nieuw onderzoeksgebied. “We beginnen nu pas een beetje te begrijpen welke rol microbiomen spelen als het om onze gezondheid gaat”, legt Marco uit. “Een van de belangrijkste dominante inzichten uit dat onderzoek is dat hoe meer verschillende bacteriën in onze darmen wonen, hoe beter dat is voor onze gezondheid. In ons bacteriënsysteem gaat het om de balans. Die raakt verstoord als bacteriën met goede eigenschappen verdwijnen en zo ziekmakende bacteriën de ruimte krijgen om te groeien. De meeste immuungerelateerde ziekten hebben dan ook te maken met een verminderde diversiteit in het darmmicrobioom.”

We komen veel minder in contact met bacteriën dan een eeuw geleden

De afgelopen decennia nam het aantal chronische auto-immuunziektes en allergische aandoeningen (pdf: 1,8 MB) enorm toe. Wetenschappers zien een mogelijk verband tussen onze veranderde leefstijl en deze toename: de hygiënehypothese (pdf: 139 KB). Deze hypothese stelt dat een gebrek aan blootstelling aan micro-organismes in het vroege leven leidt tot een niet goed ontwikkeld en reagerend immuunsysteem.

“Onze leefstijl is de afgelopen eeuw drastisch veranderd”, stelt Marco. “Het grootste deel van ons leven brengen we door in afgesloten ruimtes. Onze steden hebben we gebouwd met steen en asfalt, onze voeding bestaat uit in kassen geteelde groenten en met antibiotica bedwingen we ziektes. We komen veel minder in contact met bacteriën dan een eeuw geleden.” De Britse wetenschapper Graham Rook stelde in 2003 dat ‘biodiversiteitshypothese’ (pdf: 1,3 MB) een betere benaming was, want alleen in een biodiverse omgeving komen we in contact met veel verschillende micro-organismen.

Meer contact nodig met biodiverse omgeving

Er is veel discussie geweest over de hygiëne- en biodiversiteitshypothese, maar waar wetenschappers het wel over eens zijn, is dat blootstelling aan micro-organismes bijdraagt aan een goedwerkend immuunsysteem. “Die diversiteit in een pilletje stoppen met gedesigneerde bacteriën is onmogelijk”, stelt Marco. “Om die diversiteit aan te jagen, moeten we onszelf weer in contact brengen met de wereld waar die bacteriën zijn: de natuur. Ik vond dat zo fascinerend, dat ik besloot het roer om te gooien en de stichting Bac2Nature op te richten. Met Bac2Nature wil ik onderzoek aanjagen om de biodiversiteitshypothese verder te toetsen, maar ook wil ik mensen bewust maken waarom het belangrijk is om het contact te herstellen met microbiomen.”

Enthousiast vertelt Marco over een Fins onderzoek uit 2020. Hieruit blijkt dat een biodivers ingericht schoolplein kinderen weerbaarder kan maken tegen immuunziektes. De onderzoekers splitsten een groep kinderen van drie tot vijf jaar op. De ene groep kinderen speelde vier weken lang op een speelplaats met een microbieel rijk bodemleven. De andere groep speelde op een zanderige speelplaats, arm aan bacteriën. Na afloop hadden de kinderen op de ‘natuurlijke speelplaats’ een gevarieerder darmmicrobioom. Uit hun bloedwaarden bleek een grote weerbaarheid tegen immuunziektes.

Uniek onderzoek naar de relatie tussen bodem, gewas en humane gezondheid

Met het Louis Bolk Instituut en de Universiteit Maastricht onderzoekt Marco van Es of tomaten van de volle grond een hogere biodiversiteit hebben dan hydrogeteelde tomaten. En zo ja, of die diversiteit aan bacteriën bijdraagt aan een weerbaardere gezondheid. “We verwachten dat de onderzoeksresultaten positief zijn. Eerder deden wetenschappers van de universiteit van Milaan een soortgelijk onderzoek met rucola. Daaruit bleek dat in de grond geteelde rucola veel meer micro-organismes bevatte dan in gesloten omstandigheden geteelde rucola. De micro-organismes waren ook diverser. Een vervolgonderzoek wees uit dat deze bacteriën wezenlijk bijdragen aan de ontwikkeling van het darmmicrobioom.”

Wachten kan niet

Moeten en kunnen we wachten totdat de biodiversiteitshypothese bewezen is? Marco: “De uitdagingen van deze tijd dwingen ons sowieso om samen te werken met de natuur. Zo wil de EU dat in 2030 25 procent van alle landbouwgrond voor biologische productie wordt gebruikt. Wanneer voeding van een biodiversere teelwijze meer zou bijdragen aan onze gezondheid, zou dat toch fantastisch zijn? Voor mens én planeet!”

Klimaatverandering dwingt ons om in onze steden aan de slag te gaan om de gevolgen van extreme regenbuien en langdurige hitte en droogte tegen te gaan. Groen kan daarbij helpen. "We moeten een echte omslag gaan maken. Steden gaan vergroenen en voor meer biodiverse schoolpleinen zorgen. En dat we dat mogelijk ook doen voor onze eigen gezondheid is alleen maar een extra argument, want wachten kan niet langer.”

Breder perspectief nodig

Dat erkent ook de wetenschappelijke wereld. Bac2Nature werkt mee aan het Holomicrobioominitiatief. Hierin werken tien Nederlandse universiteiten, vijf universitair-medische centra, vier hogescholen en vele andere kennisorganisaties samen met tientallen kleine en grote bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het doel is om microbiomen in een bredere context te bestuderen. “Heel mooi om hieraan mee te werken, want meer kennis over microbiomen kan ook een duurzame landbouw dichterbij brengen. Denk aan milieuvriendelijkere gewasteeltmethoden of verbeterd veevoer.”

Wij zijn onlosmakelijk met onze omgeving verbonden

“De wondere wereld van microbiomen laat zien dat we onlosmakelijk met onze omgeving zijn verbonden”, stelt Marco. “Wij mensen zijn eigenlijk ook ecosystemen, maar wij hebben onszelf als een dictator boven al die andere ecosystemen gesteld.” Dit heeft geleid tot reductie van de biodiversiteit, de opwarming van de aarde en Earth Overshoot Day die elk jaar weer dichterbij komt. Maar sinds de Amerikaanse biologe Lynn Margulis in de jaren zeventig de evolutietheorie op z’n kop zette met haar symbiogenetische theorie, weten we dat we ontstaan zijn door het samengaan van verschillende organismes en de uitwisseling van genetisch materiaal. Niet keiharde competitie verklaart het ontstaan van alle nieuwe soorten, zoals Darwin dacht, maar samenwerking. “Die symbiotische relatie met die omgeving en de microbiomen die daarin voorkomen, moeten we herstellen.”

Op naar het Symbioceen

Dat stelt ook de Australische milieufilosoof Glenn Albrecht. Hij stelt dat we afscheid moeten nemen van het Antropoceen en op moeten naar het Symbioceen. “In dit nieuwe tijdperk leven wij in symbiose met die natuur. Niet door terug te gaan naar de tijd van jagers en verzamelaars, maar door met moderne technieken te komen tot nieuwe samenwerkingsvormen met de natuur. Dat vind ik een heel mooi en lonkend perspectief.”

Onderzoek naar microbiomen maakt de natuur weer onderdeel van onszelf

Soms zijn er volgens Marco radicale ideeën nodig om het maatschappelijk denken te kantelen. “Het is belangrijk dat mensen nu gaan beseffen dat wij een spiegel zijn van hoe we met onze omgeving omgaan. Het mooie aan het onderzoek naar microbiomen is dat het die natuur weer onderdeel van onszelf maakt. Door goed voor onze omgeving te zorgen, zorgen we goed voor onszelf! En voor die gedachte blijf ik mij hard maken met Bac2Nature!”

Benieuwd naar Bac2Nature?

Kijk op de website van Bac2nature voor meer informatie. Marco staat open voor alle samenwerkingsvormen, dus wil je meer weten of wil je samenwerken? Neem contact met hem op.

Kom naar de Atlasconferentie 2024 en hoor meer over microbiomen

Ben je als beleidsmaker, professional of onderzoeker geïnteresseerd in hoe je met meer kennis over microbiomen een gezondere stad kunt ontwerpen? Of wil je meer weten over microbiomen? Kom dan op donderdag 12 september naar de Atlasconferentie 2024 in het Industriepark Kleefse Waard in Arnhem, en meld je aan voor de workshop van Marco: ‘Maak kennis met de microben en ontdek hoe deze onzichtbare helden de natuurinclusieve stad gezonder maken’.

Of schrijf je in voor een van de andere workshops. Zo hoor je van het RIVM wat er allemaal in onze bodem zit en hoe erg dat is. Neem een zakje tuingrond (drie eetlepels in een potje of een zakje) mee en laat je eigen tuinbodem testen op metalen. Het Planbureau voor de Leefomgeving daagt je uit om samen met hen de toekomst van Nederland vorm te geven. Hoe gaat Nederland er in 2050 uitzien? En Filmmaker Sam van Zoest (De eeuw van mijn opa) leert je hoe je door je creativiteit in te zetten klimaatboodschappen effectief over kunt brengen. Bekijk het hele programma op de Atlasconferentie 2024. Zien we je daar? Meld je snel aan!

Meer lezen?

• Micro-organismen zijn de regisseurs van ecosysteemherstel op Nature Today, maart 2022.
• Groene stad, gezondere kinderen en volwassenen. Wees niet te netjes op Nature Today, oktober 2023.
• We moeten micro-oganismen niet allemaal over een kam scheren van hoogleraar Hermelijn Smits van de Universiteit Leiden.
• Zo kunnen we weer samenleven met de natuur van VPRO Tegenlicht.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving 
Beeld: IStock; Fotoarchief Marco van Es; Bac2Nature; Pixabay; Freepik; Atlas Leefomgeving